شەنگال لە ڕۆژئاوا، عەرەب و ئێزدییش لەیەک دادەبڕێندرێن

ڕۆژنیوز – ئێزدین شەنگالی

هێرشەکانی سەر شەنگال کە لە فەرمانی ساڵی ٢٠١٤ بەدەستی چەتەکانی داعش دەستیپێکرد، هەشت ساڵە بە پیلانی جۆراوجۆر بەردەوامن، ئێستاش دەوڵەتی تورک بەهاوکاریی پەدەکە و بەدەستی حکومەتی کازمی، دەیەوێت شەنگال لە ڕۆژئاوا و گەلی عەرەب لە ئێزدییەکان داببڕێت و شەنگال بخەنە قەفەسەوە.

نزیکەی هەشت ساڵ بەسەر فەرمانی ٢٠١٤ی سەر ئێزدییەکاندا تێپەڕدەبێت، بەڵام هێرشەکان بەردەوامن لەسەر شەنگال و بەرخۆدانی شەنگالیش بەرامبەر ئەو هێرشانە بەردەوامە، هۆکاری ئەم هێرشە فرەڕەهەند و بەردەوامانە چین کە بەسەر کۆمەڵگەی ئێزدییدا دەسەپێندرێن؟ چی لە ئێزدیی و شەنگالییەکان دەخوازرێت؟ بۆچی شەنگال بەرخۆدان دەکات؟ پێویستمان بە وەڵامی ئەم پرسیارانە هەیە بۆ ئەوەی لە دۆخی شەنگال تێبگەین، چونکە ئێستا پیلانی نوێی گەمارۆدانی شەنگال و ڕادەستکردنی لەبواری جێبەجێکردن دایە.

ساڵی ٢٠١٤ دوو ئامانجی بنەڕەتیی هەبوون کە دەیانویست بەدەستی داعش بەدیبهێنن، یەکەم لەناوبردنی جەستەیی کۆمەڵگەی ئێزدیی بوو، دووەمیشیان چیای شەنگال بکەنە بارەگای پیلان و پرۆژەکانی دەوڵەتی تورک و پەدەکە، بەڵام ئەو پیلانە سەرینەگرت، دواتر دەرکەوت ئەو هێرشانەی کرایە سەر شەنگال، بەشێکە لە سەرلەنوێ داڕشتنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە لە عەممانەوە ئامادەکرابوو.

ساڵی ٢٠١٧ پەدەکە لەبری دەوڵەتی تورک دەستی بە جوڵە کرد

دوای تێکچوونی ئەو پیلانە بەدەستی گەریلاکانی پەکەکە و شەڕڤانانی یەپەگە و یەپەژە، پەدەکە دەستی بە پیلانی گەڕانەوە بۆ شەنگال کرد، هەوڵیدا خۆی بکاتە پارچەیەک لە هەنگاوی ڕزگارکردنەوەی شەنگال و بەوشێوەیەش جارێکی دیکە حوکمی خۆی بەسەر شەنگالدا فەرز بکاتەوە، بەڵام جگە لە پڕوپاگەندەیەکی بەرفراوانی ڕاگەیاندن، پەدەکە هیچ ڕۆڵێکی لە ڕزگارکردنەوەی شەنگالدا نەبوو.

تاکتیکی ئەوکاتی پەدەکە بەمشێوەیە بوو؛ گەریلاکانی ئازادیی شەنگال ڕزگاربکەن لە چەتەکانی داعش و پەدەکەش بە پڕوپاگەندەی ڕاگەیاندن خۆی بکاتە خاوەنی ئەو دەستکەوتە، بەتایبەت دوای ئازادکردنی سەنتەری شەنگال پەدەکە ڕوویکردە هێزەکانی ئازادیی شەنگال، ئەو سیاسەتەی پەدەکە هەتا ساڵی ٢٠١٧ بەردەوام بوو، بەڵام دوای “ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی” پەدەکە جارێکی دیکە لە بەرامبەر هێرشی حەشدی شەعبی هەڵهات.

هەتا ئەوکاتە ستراتیژی دەوڵەتی تورک ئەوەبوو پەدەکە بگەڕێنێتەوە بۆ شەنبگال و بەوشێوەیە درێژە بە سیاسەتەکانی بدات، بەڵام لەبەر ئەوەی ستراتیژەکەی سەرنەکەوت، دەوڵەتی تورک خۆی دەستی بە هێرشی ئاسمانیی کرد بۆ سەر شەنگال، ئەوەش بووە قۆناغێکی نوێی هێرش لەسەر شەنگال، لەوکاتەوە هێرشە ئاسمانییەکانی دەوڵەتی تورک بەردەوامن و تەنانەت گەیشتە ئەو ئاستەی نەخۆشخانە و ئەنجومەنی گەلیش بکەنە ئامانج.

ئەمریکا و نەتەوە یەکگرتووەکان بوونە بەشێک لە دەستێوەردانەکان

لەبەر ئەوەی دەرکەوت کە بەو هێرشانە ناتوانن ئیرادەی خەڵکی شەنگال بشکێنن، ئەمجارە لەژێر چاودێریی و پشتگیریی ئەمریکا و نەتەوە یەکگرتووەکان و بە تێکەڵکردنی حکومەتی کازمیی، پیلانێکی بەرفراوانی نوێ دژی شەنگال دانرا، کە لە ٩ی ١٠ی ٢٠٢٠ واژۆکرا، ئەوەش بووە سەرەتای قۆناغێکی نوێی هێرشەکانی سەر شەنگال، کۆمەڵگەی ئێزدییش ئەو ڕێککەوتنەی وەک فەرمانێکی نوێ لەقەڵەمدا و هەتا ئێستاش بەردەوامە لە بەرخۆدان دژی ئەو پیلانە.

لەبەر ئەوەی پیلانی ٩ی تشرینی یەکەمیش سەری نەگرت، بەتایبەت دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لە ١٠ی ١٠ی ٢٠٢١، ئەمجارە پیلانێکی نوێ و بەرفراوانتریان لە شەنگال خستە بواری جێبەجێکردنەوە، دوای هەڵبژاردن پەدەکە بەخێرایی دەستی بە هەوڵە ئاژاوەگێڕییەکانی کرد، دەوڵەتی تورکیش بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان مەروان بەدەل، هاوسەرۆکی دەستەی بەڕێوەبەریی شەنگالی شەهیدکرد، دوایین جاریش شەوی ١ی شوباتی ٢٠٢٢ دەوڵەتی تورک بە دەیان فڕۆکەی جەنگیی، بۆ ماوەی شەش کاتژمێر بۆردوومانی سنووری شەنگالی کرد.

سوپای عێراق چووە ناو شەنگال

جموجوڵی سوپای عێراق لە سەرەتای ئەمساڵەوە لە شەنگال زیادیکرد، بەتایبەتیش لە دوو مانگی سەرەتای ئەمساڵدا هەزاران سەربازی عێراقیی گواسترانەوە بۆ شەنگال، هەندێک کەسی پەدەکە لەناو ئەو هێزانە هەوڵیاندا شەڕێکی گەرم لە شەنگال هەڵبگیرسێنن، بەڵام دانبەخۆداگرتنی یەبەشە و ئاسایشی ئێزیدخان ڕێگریی کرد لەو ئاژاوەگێڕییە گەورەیە.

دوای ئەو هێرشە فرەهەڕەندانەش، ئێستاش پرۆژەی گەرمارۆدانی شەنگال لە ڕۆژەڤدایە، ماوەیەکە سوپای عێراق بەبڕیاری حکومەتی کازمیی دەستی بە دروستکردنی دیوار کردووە لەنێوان شەنگال و ڕۆژئاوای کوردستان، دیوارەکە بەدرێژایی ٢٥٠ کیلۆمەتر لەسەر سنوور دروست دەکرێت و شەنگال و ڕۆژئاوای کوردستان بەتەواویی لەیەک دادەبڕێنێت، دیوارەکە لە دەروازەی تل کۆچەرەوە دەستپێدەکات و هەتا ڕەبیعە درێژ دەبێتەوە، کە دوو دەروازەی ستراتیژیین بۆ شەنگال.

هەرچەندە عێراق بەپاساوی پاراستنەی سنوورەکان لە چەتەکانی داعش ئەو دیوارە بەرزە دروست دەکات، بەڵام ئامانجە بنەڕەتییەکە دابڕاندنی شەنگال و ڕۆژئاوای کوردستانە لەیەکتر، چونکە لە عێراق و نە پەدەکەش هیچ ڕێوشوێنێکی جددیی بەرامبەر هێرشەکانی داعش لە ناوچەکانی دیکە ناگرنەبەر، جگە لە شەنگال نەبێت کە دیوار دروست دەکەن، لەکاتێکدا شەنگال زۆر ئارامە و داعش دەکەنە پاساو بۆ دروستکردنی دیوار.

ئامانجەکە دابڕاندنی شەنگالە لە ڕۆژئاوا

لەڕاستیدا ئەمە پرۆژەی گەمارۆدانی شەنگالە، دەیانەوێت شەنگال بخەنە ناو قەفەس و کلیلی ئەو قەفەسەش بدەنە پەدەکە، هەرکەسێکیش شارەزای مێژووی شەڕ بێت باش دەزانێت، کە گەمارۆدانی شارێک دوو ئامانجی سەرەکیی هەیە، یەکەمیان خۆڕادەستکردنییەتی بە هەڕەشە، ئەگەریش سەرنەگرێت داگیرکردنییەتی بە هێرشی سەربازیی، ئێستا ئامانجی گەرمارۆدانی شەنگالیش ئەمەیە، زۆر ڕوونە کە ئەگەر دەرفەت بڕەخسێت دەوڵەتی تورک و پەدەکە دەیانەوێت شەنگال داگیربکەن.

ئامانجێکی دیکەی دروستکردنی دیوار، دابڕاندنی گەلی عەرەب و ئێزدییە لەیەکتر، ئەوەش وەک بەشێکی دیکە لەو پیلانە، دەیانەوێت لە مەدیبانەوە هەتا بیر قاسم گوندە عەرەبنشینەکان لە ناوچە ئێزدینشینەکان داببڕێنن، چونکە ناوچە سنوورییەکانی شەنگال زیاتر گوندی عەرەبنشینی لێ هەیە، عەرەبەکانی ئەو ناوچانەش بوونەتە بەشێک لە سیستمی خۆبەڕێوەبەریی شەنگال و لەناو خۆپاراستنی جەوهەریی و یەکە خزمەتگوزارییەکاندا پێگەیان هەیە، بەمدواییانەش هاوپەیمانێتییەکی بەهێز لەنێوان خەڵکی عەرەب و ئێزدییەکاندا دروست دەبێت.

دەیانەوێت گەلی عەرەب لە خۆبەڕێوەبەریی دووربخەنەوە

دەوڵەتی تورک و پەدەکە زۆر لە هاوپەیمانیی عەرەب و ئێزدییەکان دەترسن و دەیانەوێت ئەو هاوپەیمانێتییە تێکبدەن، پێکهاتەکان بکەنە دوژمنی یەک، عەرەبەکانیش دژی ئەو پیلانە هەڵوێستی تووندیان دژی تەلبەندکردنی گوندەکانیان نیشاندا، لەسەر ئەو هەڵوێستەش سوپای عێراق فشار و هەڕەشەی لەسەر عەرەبەکان زیادکردووە، هەڕەشەیان لێ دەکەن کە بەشداریی چالاکییەکان نەکەن و دژی سیاسەتەکانی حکومەتی کازمیی نەبن، لە بنەڕەتدا دەیانەوێت عەرەب نەیەتە ناو پرۆژەی خۆبەڕێوەبەرییەوە.

ئێستا کۆمەڵگەی ئێزدیی ڕووبەڕووی پیلانێکی بەرفراوانی گەمارۆدان، کۆچبەریی و لەناوبردنی کەلتووریی بووەتەوە، هەروەها پیلانی تێکدانی سیستمی خۆبەڕێوەبەریی و فکری نەتەوەی دیموکرات لەبواری جێبەجێکردندایە، لەبەر ئەوەش شەنگال هەم ڕووبەڕووی هێرشێکی فەرەلایەنی ئایدۆلۆژیی و کەلتووریی بووەتەوە، هەمیش سیاسەتی شەڕی بەسەردا دەسەپێندرێت، ئەو پیلانەش بەشێکە لە قەیرانی سیاسیی عێراق، ئەوەش دیارە کە نە هیزە ناوچەییەکان و نە هێزە نیودەوڵەتییەکانیش نایانەوێت قەیرانی سیاسیی عێراق چارەسەر ببێت، بەپێچەوانەوە چارەسەریی کێشەکان بەرەو دابەشبوون دەچێت، بۆیە پرۆژەی خۆبەڕێوەبەریی و فکری نەتەوەی دیموکرات بە تاکە ڕێگای چارەسەرکردنی كێشەکانی عێراقە، گەمارۆدانی عێراق لەڕاستیدا گەمارۆدانی چارەسەرییەکی دیموکراتییە لە عێراق.

ب.ل