قەڵای دێرێ لە پارێزگای هەولێر سەردەمانێك قەڵایەكی گەورەی پاراستنی دەسەڵاتی میری میرنشینی سۆران بووە، ئێستا بووەتە وێرانە و جگە لەوەی وەك ئاسەوارێكی كۆنی سەردەمی پاشایەتی میری سۆران ماوەتەوە، لە قەڵایەك ناچێت كە بەشێك بێت لە كلتور و شوێنەواری كوردستان.
بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان درووستكردنی قەڵای دێرێ دەگەڕێـتەوە بۆ هەزارەی یەكەمی پێش زاین، واتە سەردەمی ئاشورییەكان، دواتریش لەسەردەمی میر مستەفای باوكی میر محمد پاشای ڕواندز ئاوەدان كراوەتەوە، قەڵاكە لەسەردەمی خۆیدا لەماوەی ساڵانی ١٨٠٠ تا ١٨٣٨ بە مەبەستی چاودێریكردنی ڕێگا بازرگانییەكانی نێو میرنشینی سۆران لەگەڵ میرنشینە هاوسێكانی وڵاتانی وەك ئێران و توركیا بەكارهاتووە، بەپێی گێڕانەوەكانی خەڵكی ناوچەكە، تا ساڵانی سەدەی بیستەم خەڵكی تێدا ژیاوە و وەك حەسارێك وابووە، دواتر چۆڵكراوە و كراوە بە سەربازگەیەكی حكومەت عێراقی و دواتر ئەم وێرانەیەی ئێستای لێ ماوەتەوە.
قەڵاكە بیرێك و خەزانێكی ئاوی تێدا ماوە كە ئێستا پڕكراوەتەوە، شەش قولـلەی بۆ چاودێریكردنی ڕێگەی بازرگانی و خەڵك لە نێوان موسڵ و ئێران و توركیا هەبووە، كە خەڵك و بازرگانەكان لە شارەكانی كەركوك و هەولێر بەڕۆیشتن بەڕێگای گوندەكانی بەحركە و بەستۆرە دەگەیشتنە ئەم قەڵایە.
لە پەڕاوی بەڕێوەبەرایەتی گشتی شوێنەواری هەرێم بۆ ناساندنی شوێنە شوێنەوارییەكانی هەرێمی كوردستان، قەڵای دێرێ بەم شێوەیە پێناسە كراوە، “ئەم قەڵایە دەكەوێتە دووریی ‘٤٠ كم’ باكووری شاری هەولێر لەسەر ڕێگای هەولێر دارە بزمارە لە نزیگ گوندی دێرێ، كە هەر بە ناوی ئەم گوندەشەوە ناونراوە، ئەم قەڵایە لەسەر گردێكی تورەگەڕێژ درووستكراوەو بەرزیەكەی ٣٩ مەتر دەبێت”.
لە قەڵایەكی شەش لایەنی ناڕێك پێكهاتووە و شەش بورجیشی هەیە، بەلای باشووری ڕۆژهەڵاتی قەڵاكەدا پاشماوەی مزگەوتێك و ژمارەیەك خانوو هەیە، بەهۆی لێكچوونی شێوازی دیوارەكان و ئەو كەرەستانەی قەڵاكەیان پێ درووستكراوە، مەزندە دەكرێت لەگەڵ قەڵاكە هاوسەردەم بن، بەشێوەیەكی گشتی قەڵاكە لە بەردی ناڕێك و ماددەی قسڵ درووستكراوە، كە جگە لە بوورجەكانی ژمارەیەك ژوری هەیە كە بەسەر حەوشێكی گەورەدا دەكرێنەوە، لە ناوەڕاستی قەڵاكەدا بیرێكی ئاوی تێدایە كە لە كانیاوەكانی دەوروبەری بەكارێز ئاویان بۆ ڕاكێشاوە، تا حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو ئاوی هەر تێدا بووە.
قەڵاكە پەراوێزخراوە و پێویستی بە نۆژەنكردنەوە و ناساندنی زیاتر هەیە، لە وەرزی بەهاردا خەڵكانێكی زۆر سەردانی ئەم شوێنە دەكەن و بووەتە ناوچەیەكی گەشتیاریی، بەتایبەت لە دوو مانگی یەكەمی وەرزی بەهاردا.
ڕەمەزان نەبی گەشتیارێكە و بۆ بەسەربردنی كاتێكی خۆش و سەیرانە گەشتێك ڕووی لە قەڵای دێرێ كردووە، دەڵێت شانازی بە مێژووی نەتەوەكەمان دەكەین و داواش لە حكومەت دەكات كلتور و مێژووی كورد بپارێزن و ڕێگە لە لەناوچوونی بگرن.
نادر بابەكر بەڕێوەبەری شوێنەواری هەولێر دەڵێت: قەڵای دێرێ بارودۆخی باش نییە و پێویستی بە نۆژەنكردنەوە هەیە، بەداخەوە لە وڵاتانەوە خەڵكی بیانی دێنە هەولێر و شارەكانی دیکەی هەرێم داوای شوێنە شوێنەوارییەكان دەكەن و شوێنمان نییە بیانبەین.
دەربارەی ئەوەی بۆچی نۆژەنی ناکەنەوە، نادر بابەکر وتی: پێویستمان بە دابینكردنی بودجە و پشكنینی تاقیگەیی هەیە بۆ نۆژەنكردنەوە و دۆزینەوەی شوێنە شوێنەواریەكان، دەكرێت وەك گەشتوگوزاری شوێنەواری سەیری ئەم ناوچانە بكرێت و شوێنەوارەكان ببنە سەرچاوەی دهاتی گەشتیاری بۆ حكومەت.
داواش دەكات لە ڕۆژنامەی وەقایعی كوردستان شوێنەوارەكان بڵاوبكرێنەوە و بناسێنرێن بۆ ئەوەی ئاراستەیەكی یاسایی وەربگرن و لەفەوتان بپارێزرێن، داواشیکرد، حكومەت یاسا و ڕێنمایی دەربكات بۆ ئەوەی كەرتی تایبەت ڕۆڵی خۆی پیشانبدات لە نۆژەنكردنەوە و بایەخدان بە شوێنە شوێنەوارییەكان.
لە سنووری پارێزگای هەولێر، بە پێی ڕووپێویی بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری هەولێر، زیاتر لە هەزارشوێنی شوێنەواری هەن و تاكو ئێستاش گەڕان و ڕووپێوی بەردەوامە، بەناوبانگترین شوێنە شوێنەواریەكانی هەولێر قەڵای ،خانزاد و دوین، قەڵای دێرێ و بانەمانن، كە ئێستا هەرهەموویان پێویستیان بە نۆژەنكردنەوە هەیە.
س.ح
