لە ٤٥مین ساڵیادی شۆڕشی ١٩٧٩دا كۆماری ئیسلامی لە لێواری ڕووخان نزیک دەبێتەوە

٤٤ ساڵی تەواو تێپەڕ دەبێت بەسەر ڕوخانی شای ئێران و شۆڕشی گەلانی ئێران، كە كۆتایی بە دەسەڵاتی پاشایەتی ئەو وڵاتە هێنا و پیاوانى ئاینى دەستیان بەسەر ئەو شۆڕشەدا گرت و کۆمارێکی ئیسلامیان پێکهێنا و سیستەمێکی دۆزەخ ئاسایان بۆ گەلانی ئێران دامەزراند، ئێستا ئەو کۆمارە ئیسلامییە ڕووبەڕووی گەورەترین ئاڵنگاری ناوخۆیی و تەنانەت دەرەکیش بووەتەوە و لە لێواری ڕووخان نزیکبووەتەوە.

دوای نزیكەی ١٥ ساڵ بەربەرەكانی و پێداگریی گەلانی ئێران بۆ هێنانە دی سیستەمێکى ئازادو دیموکرات، دواجار لە ١١ شوباتی ساڵی ١٩٧٩ دەسەڵاتی پاشایەتی ئێران بە هەڵاتنی محەمەد ڕەزا پەهلەوی و ڕوخانی سیستەمەکەی كۆتایی هات، گەلانی ئێرانیش بەهیوای ژیانێکی ئازاد و دیموکرات ڕۆژێکی نوێیان دەستپێکرد.

ئەگەرچی ئەو شۆڕشە، بە بەشداری هەموو گەلانی ئێران، ڕەوت و لایەنە سیاسییە جیاجیاكان گەیشتە ئەنجام، بەڵام دواجار ڕەوتێكی ئایینی، بە رێبەرایەتی خومەینی، دەستیان بەسەر شۆڕشەكەدا گرت و هەرزوو كەوتنە وێزە و په‌لاماردانی ئەو ڕەوت و لایەنانەی بەشداربوون لە ڕووخاندنی دەسەڵاتی پاشایەتی و ملیان بۆ حوكمی كۆماری ئیسلامی که‌چ نه‌کرد.

ڕۆژی ١ی نیسانی ١٩٧٩، واتە كەمتر لە دوو مانگ لە دوای سەركەوتنی شۆڕشی گەلان، دەسەڵاتدارە نوێكان شێوازی حكومڕانی نوێیان خستە نێو ڕیفراندۆمەوە، ڕیفراندۆمێك، كە تەنیا یەك پرسیاری تێدابوو، لەگەڵ كۆماری ئیسلامیدان یان نا؟

بە پێی ئاماری فەرمی دەوڵەت ٩٨٪ی بەشداربووان، بە بەڵێ دەنگیان بە كۆماری ئیسلامی داوە، ئەمەش لە كاتێكدایە، نە ناوەڕۆكی ئەو كۆمارە ئیسلامییە بۆ خەڵك ڕوون كرابووەوە، نە بەشێكی بەرچاوی كۆمەڵگا بەتایبەتی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، بەشدارییان تێداكردبوو.

هەر زوو دوای ڕاگەیاندنی كۆماری ئیسلامی، دەسەڵاتی نوێ هێرشەكانی لە چەند لاوە بۆ سەر نەیارانی دەستپێكرد، بەتایبەتی هێرشی كردە سەر حزبە كوردییەكان و لە ١٩ی ئابی ١٩٧٩، خومەینی كە وەك ڕابەر و دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی ناسرابوو، فەتوای جیهادی دژی كورد دەركرد.

لە دوای ڕووخانی دەسەڵاتی پاشایەتیەوە، بەشێكی زۆری شارەكانی ڕۆژهەڵات كەوتنە ژێر دەستی پارت و لایەنە كوردییەكانەوە، كە داواكاری سەرەكییان ئۆتۆنۆمی یان خۆبەڕێوەبەری بوو لە چوارچێوەی ئێران، بەڵام دەسەڵاتدارانی كۆماری ئیسلامی، وەك “جوداخواز، دژە شۆڕش و دەستی دەرەكی”، پێناسەی بزوتنەوەی ڕۆژهەڵاتی كوردستانیان دەكرد.

لە ئەنجامی ئەو فەتوایەیی خومەینی، هێزێكی زۆری سەربازی ڕەوانەی شارەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان كرا و هەزاران كەس كوژران و لەسێدارەدران و سەرباری بەرخودانی زۆری هاوڵاتیانی كورد، پاش ماوەیەك هێزەكانی كۆماری ئیسلامی، دەستیان بە سەر زۆرینەی شارەكان و ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتدا گرتەوە.

هاوكات لە گەڵ سەركوتی جوڵانەوەی كوردی، لە ناوچەكانی دیكەی ئێرانیش هێزە چەپ و شۆڕشگێڕە بەرهەڵستكارەكان، كەوتنە بەر پەلاماری دەسەڵاتی نوێ و سەدان و هەزاران كەسیان دەستگیر و لەسێدارەدران.

لە ٢٢ی ئەیلولی ١٩٨٠ و لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشەكانی ڕژێمی سەدام حسێن، بۆ سەر چەند ناوچەیەكی باشووری ڕۆژئاوای ئێران، شەڕێكی خوێناوی درێژخایەن لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا دەستیپێكرد، كە ماوەی هەشت ساڵی خایاند و بە كوژران و برینداربوونی ملیۆنان كەس كۆتایی هات، شەڕێك كە جگە لە ماڵوێرانی بۆ هەردوولا هیج ئەنجامێكی دیكەی نەبوو.

بە درێژایی شەڕی هەشت ساڵەی نێوان ئێران و عێراق، كۆماری ئیسلامی ئێران، بەردەوامبوو لە هێرشەكانی بۆ سەر نەیارانی بەتایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و لە كۆتایی شەڕەكەشدا، هەزاران زیندانی سیاسی، كە ژمارەیان بە نزیكەی ٣٠ هەزار كەس دەخەمڵێنرێت، لە زیندانەكاندا بە شێوەی بە كۆمەڵ لەسێدارەدران.

كۆماری ئیسلامی و ژنان

هاوشێوەی گەلان و بەرهەڵستكارانی سیاسی، هەر لە سەرەتای هاتنەسەركاری كۆماری ئیسلامی ژنانیش كرانە ئامانج و بە چەند قۆناغێك حیجابی زۆرەملێیان بەسەردا سەپێندرا و لە ڕێگەی یاساشەوە، لە زۆربەی مافەكانیان بێبەش كران.

بەرخودانی ژنان و تێكۆشانیان لە دژی زەوتكردنی مافەكانیان هەرزوو دەستیپێكرد و سەرباری سەركوت، گرتن و ئازاردانیان ناڕەزاییەتیەكانیان بێ وچان بەردەوام بوو.

ژنانی ئێرانی لە ماوەی ٤٤ ساڵی ڕابردوو بە چەندین شێوازی مەدەنی، ناڕەزایەتی خۆیان بەرامبەر بە هەڵاواردن و جیاكاری ڕەگەزی، سەپاندنی حیجابی زۆرەملێ و بێبەشكردنیان لە مافەكانیان دەربڕیوە.

گوزەران و بژێوی هاوڵاتیان

ئێران وڵاتێكە لە ڕووی سامانی سروشتییەوە، یەكێك لە وڵاتە دەوڵەمەندەكانی جیهانە و بە هۆی هەڵكەوتەی جوگرافی و دۆخی جیۆپۆلیتیکەوە گرنگییەكی زۆری هەیە و چەند ناوچەیەكی گرنگی جیهان پێكەوە دەبەستێتەوە و ئەو تایبەتمەندییە دەتوانێت بیكاتە وڵاتێكی خۆشگوزەران، بەڵام لەسایەی سیاسەتەكانی دەسەڵات هاوڵاتیان نەك هەر لەو خێر و بێرە نەحەساونەتەوە، بەڵكو تادێت ئاستی هەژاری، بێكاری، هەڵاوسان و گرانی لەو وڵاتە بەرزتر دەبێتەوە.

هۆكاری خراپی دۆخی دارایی جیا لە گەندەڵی و خراپی بەڕێوەبردن، بۆ سیاسەتەكانی دەوڵەتی ئێران دەگێڕێتەوە، بەتایبەتی كە بەشێكی زۆری داهات و سامانەكەی بۆ دەستوەردانەكانی لە وڵاتانی ناوچە و پەرەپێدان بە كەرتی سەربازی و بەرنامە موشەكی و ئەتۆمییەكەی تەرخان دەكات.

لە ئەنجامی ئەو سیاسەتانە و بەتایبەتی پێداگری دەسەڵاتی ئێران لەسەر بەرنامە ئەتۆمیەكەی، وڵاتەكە كەوتووتە ژێر گەمارۆی چڕ و بەوهۆیەشەوە بەهای دراوی نیشتمانی بۆ نزمترین ئاست لە مێژووی ئێران دابەزیوە و هاوڵاتیان لە ژێر باری قورسی، گرانی و هەژاریدا دەناڵێنن.

كۆماری ئیسلامی و ژینگە

سیاسەتی تاڵان و وێرانكاری ژینگە وایكردووە، ئەو وڵاتە ڕووبەڕووی قەیرانێكی قوڵی ژینگەییش ببێتەوە و گۆلی ورمێ لە لێواری وشكبوونی تەواوەتیدایە و دیاردەی ڕۆچونی زەوی، وشكەساڵی، دابەزینی بەرچاوی ئاستی ئاوی ژێر زەوی، لەناوچوونی دارستانەكان و دروستكردنی بەنداو بە بێ بوونی پلانی زانستی، داهاتووی ئەو وڵاتەی لە ڕووی ژینگەوە خستووەتە مەترسی گەورەوە.

گەنجان قوربانییەكی دیكەی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی

بەرتەسككردنەوەی ئازادی ڕادەربڕین و فشارەكانی سەر گەنجان و سیاسەتەكانی شەڕی تایبەت وایكردووە، ڕێژەیەكی بەرچاوی گەنجانی ئێران لە پاڵ بێكاری، ئالودەی ماددە هۆشبەرەكان بن، هاوكات بەشێكی بەرچاوی گەنجان بەتایبەت دەستەبژێری زانستی، وەرزشی، كلتوری، بەهۆی ئەو هەلومەرجەوە، ڕوویان لەدەرەوەی وڵاتەكە كردووە و كۆچبەرانی ئێرانی بەشێكی سەرەكی ئەو كۆچبەرانە پێكدەهێنن، كە ساڵانە ڕوودەكەنە وڵاتانی ئەوروپی و وڵاتانی دیكەی جیهان.

ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانەكان لە ئێران

بە درێژایی تەمەنی كۆماری ئیسلامی ئیڕان، لە ئەنجامی كۆی ئەو فشارانەی خراوەتە سەر هاوڵاتیان، بەردەوام خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی لە ئارادابووە، ئەگەر چی بە سەركوت و توندوتیژی لەڕادەبەدەر ناڕەزایەتییەكانی ساڵانی سەرەتای شۆڕش بێكاریگەر كران، بەڵام ئەو بەرخۆدانە هەرگیز دانەمەركایەوە و بەتایبەتی لە ١٣ ساڵی ڕابردوودا بەردەوام درێژەیان هەبووە، كە گرنگترینیان خۆپیشاندانەكانی بزوتنەوەی سەوز لە دژی ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە ساڵی ٢٠٠٩، خۆپیشاندانەكانی ساڵانی ٢٠١٩ و ٢٠٢٠ لە دژی خراپی گوزەران و دۆخی ئابوری، دواجاریش سەرهەڵدانی ژن، ژیان، ئازادیییە، كە بە درێژخایەنترین و بەربڵاوترین سەرهەڵدانی تەمەنی كۆماری ئیسلامیی دادەنرێت.

“ژن، ژیان، ئازادیی” كۆڵەكەكانی كۆماری ئیسلامی هەژاندووە

دوابەدوای كوژرانی ژینا ئەمینی، كچە كوردی خەڵكی شاری سەقز لە ١٦ی ئەیلولەوە لە لایەن “پۆلیسی ئاكار”ی تاران، خۆپیشاندانەكان بە پێشەنگایەتی ژنان و بە دروشمی ژن، ژیان، ئازادیی دەستیان پێكردووە و تائێستاش بە شێوازی جیاجیا، بێ وەستان بەردەوامن.

دروشمی ژن، ژیان، ئازادیی، كە كۆڵەكەكانی كۆماری ئیسلامی هەژاندووە، نەك هەر ژنان، بەڵكوو كۆی ئەو كەسانەی، كە ناڕازیین لە سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامی بەدەوری خۆی كۆكردووەتەوە.

سەرباری كوژرانی نزیكەی، ٥٠٠ كەس و برینداربوونی هەزاران كەس و دەستگیركردنی نزیكەی ٢٠ هەزار كەس، ئەو ناڕەزایەتییە، كە بە سەرهەڵدانی ژن، ژیان، ئازادیی ناسراوە، لەكاتێكدا پێدەنێتە شەشەم  مانگیەوە، كە كۆماری ئیسلامی یادی شۆڕشەكەی ١٩٧٩ دەكاتەوە و زیاتر لە هەموو كاتێك چارەنووسی ئەو دەسەڵاتە بەرەو دوو ڕێیانی لەناوچوون یان پێداچوونەوەی تەواوەتی و ڕیشەیی بە سیاسەت و شێوازەكانی حكومڕانی و جێبەجێكردنی داواكاری هاوڵاتیان بردووە.

ڕ.ڕ/ ه.ح