“سەرژمێرییە گشتییەكانی دانیشتووان لە عێراقدا”

جەزا تۆفیق تالیب- مامۆستاى زانکۆ

پرۆسەی ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان Census، پرۆسەیەكی دێرین و لەمێژینەیە و دەگەڕێتەوە بۆ شارستانییەتە كۆنەكانی میسر و چین و رۆما و بابل، كە مەبەستی سەرەكی لەو سەرژمێرییانە بۆ سوودوەرگرتن بووە بەمەبەستی كاروباری سەربازیی و باج وەگرتن و سەرانە و دەستنیشانكردنی ژمارەی كرێكارانی كەرتی كشتوكاڵ و لە زۆربەی سەرژمێرییە كۆنەكاندا، تەنیا زانیاریی سەرەكی لەسەر سەرۆك خێزانەكان و ئەو منداڵە نێرینانەی كە دەگەیشتنە تەمەنی سەربازی كۆدەكرانەوە و منداڵان و ژنان و كچان بەدەردەكران و ناونووس نەدەكران، وەك سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژەی پێدەكەن، لە شارستانی میسری كۆندا و لەپێش زیاتر لە (٥٠٠٠ ساڵ) لەمەوبەر پاشای میسر (مینای یەكەم) هەموو دوو ساڵ جارێك سەرژمێریی گشتی كردووە و پاشان فەرمانی ئەوەی كردووە بكرێت بەهەموو ساڵێك، هەروەها لە ساڵی (٢٢٣٨ پ.ز) سەرژمێریی گشتی لە چین و لە هەردوو سەدەی هەشتەم و چوارەمی پێش زاینیشدا لە ژاپۆن و رۆما ئەنجامدراوە. لە دوا سەردەمی بابلیشدا كە بە سەردەمی زێڕینی شارستانیی كۆن دەژمێردرێت، لە دەوروبەری (٣٣٥پ.ز)دا و لە پەرستگاكانی بابلدا باس لە سەرژمێریكردنی دانیشتوان كراوە، بەمەبەستی سوودلێوەرگرتن بۆ كاروباری كشتوكاڵی و ئابووری و ژمارەی ئەندامانی سوپا.

ئەوەی دەردەكەوێت لە پرۆسەی سەرژمێری لە شارستانییە كۆنەكاندا، ئامانجی سەرەكی بریتی بووە لە زانینی ژمارەی گەنجان، تا لە بواری سەربازیدا سوودیان لێوەربگیرێت، هەروەها لە بواری ئابووریی و باجیشدا سوود لە زانینی ژمارەی خێزان و جووتیار و پیشەوەران وەرگیراوە، تا دەسەڵات باجی پێویستیان لێوەربگرێت، بەم پێیەش بەردەوام پرۆژەی سەرژمێری لای دانیشتوان جۆرە ترس و بێزارییەكی هێناوەتە ئاراوە و هاووڵاتیان تا بۆیان كرابێت خۆیان لە سەرژمێری دزیوەتەوە، تەنانەت لە ئەوروپاش لەنێو چینی رۆشنبیر و پەرلەمانی بەریتانیاشدا وایان لێكدەدایەوە كە سەرژمێریكردنی دانیشتوان دەبێتە هۆی تووڕەبوونی خودا و كارەساتی ئاسمانی گەورەی لێدەكەوێتەوە، ئەم بیركردنەوەیەش پەیوەست بوو بەو سەرژمێرییەی كە پێغەمبەر داود ئەنجامیداوە و دەرەنجامیش بووەتە هۆی بڵاوبوونەوەی پەتایەكی سەرتاسەری و (٧٠) هەزار پیاوی لەناوبردووە.

بیرۆكەی وەستانەوە دژی سەرژمێریی گشتی تا ساڵی ١٧٥٣ش لە بەریتانیا لەئارادا بوو، بەڵام ماوەی نزیكەی نیو سەدەی ویست تا پەرلەمانی بەریتانیا بتوانێت (یاسای یەكەم)ی سەرژمێری پەسەند بكات و بتوانێت بەشێوەیەكی رەسمی و لە ساڵی ١٨٠١دا یەكەم سەرژمێریی گشتی دانیشتوان لە بەریتانیادا ئەنجام بدات.

سەبارەت بە دەوڵەتە ئەوروپییەكانی دیكەش زۆربەیان سەرژمێریی گشتی دانیشتوانیان بە چەمكە نوێیەكەی لە سەدەی هەژدەدا ئەنجامداوە و وڵاتی ئایسلەنداش پێشەنگی وڵاتانی ئەوروپا و جیهانیش بووە، بڕوانە خشتەی ژمارە، تەنانەت وڵاتێكی وەك ئەمریكاش پرۆسەی سەرژمێریی گشتی دانیشتوان تیایدا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٧٩٠، لە وڵاتە عەرەبییەكانیشدا میسر پێشەنگە و لەساڵی ١٨٨٢ دا یەكەم سەرژمێریی گشتیی دانیشتوانی تێدا ئەنجامدراوە.

سەرژمێریی گشتی لە دوای دووەم جەنگی جیهانەوە

لەدوای دووەم جەنگی جیهانیشەوە زۆربەی وڵاتان سەرژمێریی گشتیی دانیشتوانیان ئەنجامداوە، بۆ نموونە لە ماوەی ساڵانی (١٩٤٥-١٩٥٤) دا زیاتر لە (١٥٠ وڵات و هەرێم) سەرژمێریی دانیشتوانیان ئەنجامداوە و دەتوانرێت ئەم ماوەیە بە ماوەی (سەرژمێریی جیهانی) ناوببرێت.

 

خشتەی ژمارە 1

 

لەبەر بایەخ و پێزانینی وڵاتان بەسەرژمێریی گشتیی دانیشتوان، نەتەوە یەكگرتووەكان ساڵی (١٩٧٤)ی بە ساڵی نێودەوڵەتی سەرژمێریی دانیشتوان ناساند و لە ئابی ١٩٧٤دا سندوقی نەتەوە یەكگرتووەكانی بۆ چالاكییەكانی دانیشتوان دامەزراند، بەمەبەستی بڵاوكردنەوەی زانیاری و شارەزایی پەیداكردنی زیاتر لەبارەی ئاراستەكانی جووڵەی دانیشتوان و كێشەكانیان و بەرفراوانكردنی هاریكاری نێودەوڵەتی و ئامادەكردنی پرۆگرامی زانستی پەیوەست بە بابەتەكانی دانیشتوان و خێزانەوە.

چەمكی سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان

سەرژمێریی گشتی (التعداد Census) بریتییە لە پرۆسەیەكی گشتی بۆ كۆكردنەوە و ئامادەكردن و هەڵسەنگاندن و شیكردنەوەی داتا دیمۆگرافی و ئابووریی و كۆمەڵایەتییەكان لە دەوڵەتێكدا یان لە بەشێك (هەرێمێك)ی ئەو دەوڵەتەدا، هەمیشە پرۆسەكانی ئابووریی و كۆمەڵایەتی و چالاكییە كارگێڕی و سیاسی و توێژینەوە زانستییەكان پشت بە داتا ورد و زانستییەكانی دەبەستن، لەبەرئەوە سەرژمێرییە خولییەكان (دوەری)ی دانیشتوان سەرچاوە و سەرمایەیەكی گەورەن بۆ دەستكەوتنی زانیاری دەربارەی بارودۆخی دانیشتوان، یان مەبەست لە سەرژمێریی گشتی دانیشتوان بریتییە لە ژماردنی سەرجەم تاكەكانی دانیشتوان، جا ئەو تاكانە دانیشتوانی رەسەنی ئەو دەوڵەتە بن، یان بیانی بن، بەمەرجێك ئەو كەسانەی سەرژمێری دەكرێن لەژیاندابن، لەكاتی ئەنجامدانی پرۆسەی سەرژمێرییەكەدا  و لە چوارچێوەی ئەو سنوورە جوگرافییە دیارییكراوە (سنووری دەوڵەت)دا بن، لەگەڵ كۆكردنەوەی داتاكانی تایبەت بە تایبەتمەندییە دیمۆگرافی و ئابووریی و كۆمەڵایەتییەكانی ئەو تاكانە، جا ئەگەر لە چوارچێوەی خێزانی خۆیاندا بژین یان لە شوێنە گشتییەكانی وەك نەخۆشخانە و بەندینخانە و خانەكانی چاودێری كۆمەڵایەتیدا بژین.

كەواتە دەتوانین بڵێین سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان بریتییە لە پرۆسەیەكی گشتگیر بۆ كۆكردنەوە و پۆلێنكردن و بڵاوكردنەوەی داتا و زانیارییە دیمۆگرافی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی سەرجەم تاكەكانی دانیشتوانی دەوڵەت یان هەرێمێكی دیاریكراوی ئەو دەوڵەتە لە كاتێكی دیاریكراودا.

تایبەتمەندییەكانی سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان

چەندین خەسڵەت و تایبەتمەندی هەن پێویستە لەكاتی ئەنجامدانی پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی دانیشتواندا لەبەرچاو بگیرێن بۆئەوەی پرۆسەكە ئەو ئامانجانە بەدیبهێنێت كە پرۆسەكەی بۆ ئەنجامدەدرێت، گرنگترین ئەو تایبەتمەندییانەش بریتین:

یەکەم- پێویستە ئەم پرۆسەیە لەژێر چاودێریی حكومەت و بەگوێرەی یاسای تایبەت رێكبخرێت و ئەنجامبدرێت، لەبەرئەوەی سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان پرۆسەیەكی ئاسان و بچووك نییە، كە رێكخراوێك یان دامەزراوەیەكی ناحوكمی ئەنجامی بدات، بەڵكو بریتییە لە پرۆسەیەكی ئاماری گەورەی گشتگیر، كە پێویستی بە پلان و رێكخستن و دابینكردنی تێچووی زۆر هەیە، هەروەها پێویستە هەندێك جار هەندێك داتا و زانیاری بە نهێنی بهێڵرێتەوە و هەڵبگیرێت.

دووەم- دەبێت پرۆسەیەكی گشتگیر (Universality) بێت، بەشێوەیەك سەرجەم تاكەكانی دانیشتوانی ئەو دەوڵەتە یان هەر هەرێمێكی دیاریكراوی دەوڵەت بگرێتەوە بە دانیشتوانی رەسەن و بیانیشەوە.

سێیەم- پێویستە لەكاتی كۆكردنەوەی داتاكاندا بە تەواوی گەمارۆ (الحصر الفردي)ی تەواوی دانیشتوانی هەموو هەرێم و یەكە كارگێڕییەكانی دەوڵەت بدرێت، هەمیشە وەك یاسایەكی گشتی پێویست بەوە دەكات یەك رۆژی تەواو بۆ ئەو مەبەستە تەرخانكرابێت، چونكە لە هەموو ساتێكدا ئەگەری روودانی گۆڕانكاری هەیە لە داتاكانی تایبەت بە دانیشتوان، ئەویش بەهۆی لەدایكبوونی كەسێكەوە یان مردنیەوە، یان گوێزانەوەی لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر، لەبەرئەوە هەمیشە وا باشترە رۆژێكی دیاریكراو لەتەواوی وڵاتدا بۆ ئەو مەبەستە دیاریبكرێت.

چوارەم- ئەنجامدانی ئەم پرۆسەیە بەشێوەیەكی خولی (Periodicity) رێكوپێك، (واتە هەموو پێنج یان ١٠ ساڵ جارێك)، چونكە پرۆسەی بەراوردكاری لەنێوان كات و شوێنە جیاوازەكاندا ئاساندەكات، هەروەها لەرێگایەوە دەتوانرێت ئاراستە دیمۆگرافییە جیاوازەكانی دانیشتوانی وڵات بزانرێت.

پێنجەم- گەمارۆی تاكی (الحصر الفردي) (Personal Enumeration) لەرێگای تەرخانكردنی فۆرمی تایبەت بۆ هەر كەسێك (تاكێك)و تەواوی زانیارییە داواكراوەكانی تێدا تۆمار بكرێت.

شەشەم- دەستنیشانكردنی سنووری جوگرافی ناوچەكە بەتەواوی، واتە پێویستە سنووری ئەو ناوچانەی پرۆسەكەیان تێدا ئەنجامدەرێت بە وردی دەستنیشان بكرێت، لەسەر بنەمای كارگێڕی بەمەبەستی ئاسانكاری و خێراتركردنی كارەكان و پاشان ئامادەكردن و بڵاوكردنەوەی داتاكان.

گرنگیی پرۆسەی سەرژمێریی گشتی

هەموو پرۆسەیەكی بایەخدار چەندین گرنگی لەپشت ئەنجامدانیەوەن، لەوانەش پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان كە دەتوانین بە چەند خاڵێك گرنگییەكەی بەم شێوەیە بخەینەڕوو:-

یەکەم- سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان بە سەرچاوەیەكی سەرەكی دادەنرێت بۆ دەستكەوتنی زانیاری دەربارەی ژمارەی دانیشتوان و مەبەستە كارگێڕییەكان و پرۆسەی توێژینەوەی جۆربەجۆر و پلانی ئابووریی و كۆمەڵایەتی، لەبەرئەوەی راستییە دیمۆگرافییەكان بۆ حكومەت رووناك دەكاتەوە و لەكاتی داڕشتنی پلان و بڕیاری سیاسی و كارگێڕیدا سوودیان لێوەردەگرێت.

دووەم- دەستەبەری داتا و زانیاری دەربارەی لایەنی ئابووری (پیشەسازی، كشتوكاڵی، بازرگانی، گەشتوگوزاری، رێگاوبان و گواستنەوە، …هتد) لە وڵاتدا دەكات، هەروەها داتا و زانیاری ورد سەبارەت بە پێكهاتەی (تەمەن و رەگەز)ی دانیشتوان دەخاتەڕوو، كە لە رێگایانەوە دەوڵەت دەتوانێت خەمڵاندنی پێویست بۆ ئایندەی وڵات بكات لەڕووی ئاستی پێداویستیەكان لە خواستی ئابووریی و خزمەتگوزاری لە ئێستا و ئایندەدا.

عێراق و سەرژمێریی دانیشتوان

ئەگەرچی یەكەم سەرژمێریی رەسمی بەشێوەیەكی ستانداری جیهانی لە عیراقدا لەساڵی ١٩٤٧ دا ئەنجامدراوە و دواتر دوای ١٠ ساڵ و لەساڵی ١٩٥٧ سەرژمێری دووەم ئەنجامدراوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك راپۆرتی بازرگان و كونسوڵە بەریتانیەكان لەماوەی ١٨٦٦-١٨٦٧ بەردەستە سەبارەت بە خەمڵاندنی ژمارەی دانیشتوانی ویلایەتەكانی عیراق، هەروەها ئەو خەمڵاندنانەی كە دوڵەتی عوسمانی لەساڵی ١٨٩٠ دا سەبارەت بە ژمارەی دانیشتوانی ویلایەتەكانی عیراق ئەنجامیداون، ئەو راستییە دەردەكەوێت، كە عێراق بە هەر سێ ویلایەتەكەیەوە لەماوەی نێوان ١٨٦٧-١٩١٩ بەگوێرەی خەمڵاندنەكان ژمارەی دانیشتوانەكەی نەگەیشتووەتەتە سێ ملیۆن كەس و هەر ویلایەتێكیش لەو سێ ویلایەتەی كە عێراقی لێ پێكهاتووە، خاوەنی خەسڵەتی دیمۆگرافی خۆی بووە.

ژمارەی دانیشتوانی عیراق لە ساڵی ١٨٦٧ دا گەیشتووەتەتە یەک مللۆین و ٢٨٠ هەزار کەس و لەدوای كۆتاییهاتنی یەكەم جەنگی جیهان لە ساڵی ١٩١٩، واتە دوای زیاتر لە نیو سەدە ژمارەی دانیشتوانی عیراق گەیشتۆتە (دوو ملۆین و ٨٤٨ هەزار كەس.

سەرژمێرییە گشتییەكانی عیراق پاش ساڵی ١٩٢١:

لەدوای پێكهاتنی دەوڵەتی عیراق لە ساڵی ١٩٢١ دا حكومەتی عیراق چەند هەوڵێكی سەرەتایی دا بە مەبەستی ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی لە عیراقدا، بەو پێیەی عیراقی تازە پێكهاتوو هیچ جۆرە سەرژمێرییەكی تێدانەكراوە، تا ئەو دەوڵەتە پشت بە داتا و زانیارییەكانی ببەستێت و بونیادی دەوڵەت و پلانەكانی پشت ئەستوور بێت بەو داتایانەی كە لە سەرژمێریی گشتییەوە بەدەستدەكەوێت، لێرەوە حكومەت یەكەم هەنگاوی نا بەرەو ئەنجامدانی سەرژمێرییەكی سەتاسەری لە عیراقدا و لە ساڵی ١٩٢٧ دا یەكەم هەوڵی سەرژمێری دراوە، وەك دواتر باسی لێوەدەكەین و ئاماژەش بە سەرژمێرییەكانی تر دەدەین.

یەكەم: سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان لە ساڵی ١٩٢٧ دا

ئەم سەرژمێرییە هەوڵێكی شكستخواردووی حكومەتی عیراق بوو، كە لە رێگای چەند لیژنەیەكی تایبەتەوە كە مزگەوت و قوتابخانە حكومییەكانیان كردبووە بنكە و كارەكانیان لێوە بەجێدەگەیاند و لەنێو شارەكاندا بڵاوبوونەوە، بەڵام  لەنێو گوند و شوێنە دوورە دەستەكاندا زۆربەی كارەكان لە رێگای خەمڵاندنەوە ئەنجامدەدران، ئەم سەرژمێرییە لە مانگی تشرینی یەكەمی ١٩٢٧ دەستیپێكرد و لە كۆتایی ساڵی ١٩٢٨ كۆتاییهات، تەنها دوای چەند مانگێك لە كۆتاییهاتنی سەرژمێرییەكە حكومەتی عیراق نادروستی و شكستی سەرژمێرییەكەی بۆ دەركەوت و بە شێوەیەكی رەسمی ئەنجامی سەرژمێرییەكەی هەڵوەشاندەوە و كاریشی پێنەكرد، لەم سەرژمێرییەدا ژمارەی دانیشتوانی عیراق گەیشتبووە دوو ملیۆن و ٩٦٨ هەزار و ٥٤ کەس.

سەرژمێریی گشتی (التعداد Census) بریتییە لە پرۆسەیەكی گشتی بۆ كۆكردنەوە و ئامادەكردن و هەڵسەنگاندن و شیكردنەوەی داتا دیمۆگرافی و ئابووریی و كۆمەڵایەتییەكان لە دەوڵەتێكدا یان لە بەشێك (هەرێمێك)ی ئەو دەوڵەتەدا

دووەم: سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان لە ساڵی ١٩٣٤دا

ئەم سەرژمێرییە لە سەرژمێریی ساڵی ١٩٢٧ وردتر بوو، بەو پێیەی لیژنەكانی سەرژمێری لە شوێنە گشتییەكاندا جێگیركرابوون و لە رێگای موختارەكانەوە سەرۆكی خێزانەكان بانگێشت دەكران تا ژمارەی ئەندامی خێزانەكانیان ناونووس بكەن، ئامانجی سەرەكی ئەم سەرژمێرییە زانینی ژمارەی نێرینەی نێو خێزانەكان بوو تاوەكو لە بواری سەربازیی و كردن بە سەربازدا (تجنید) سوودیان لێوەربگرن، چونكە لەو ساڵەوە خزمەتی سەربازی زۆرەملێ دەستیپێكردبوو، بەم پێیەش زۆرێك لە دانیشتوان لە ترسی سەربازی خۆیان لە سەرژمێرییەكە دەدزییەوە و هەندێكیش زانیاری نادروستیان سەبارەت بە رەگەزی منداڵەكانیان دەدا، بەتایبەتیش باس لەوە دەكرا كە هەندێك كەس رەگەزی نێری منداڵەكانیان بە رەگەزی مێ دەنووسی، تا لە خزمەتی سەربازی بەدووربن، لە دەرەنجامدا زانیاری و داتاكانی ئەم سەرژمێرییەش پشتگوێ خرا و تەنیا حكومەت لە بواری سەربازیدا سوودی لێوەردەگرت، ئەوەی زانراوە لەم سەرژمێرییەدا كە لە مانگی ئەیلولی ساڵی ١٩٣٤ ەوە دەستیپێكرد، تا لە مانگی تشرینی یەكەمی هەمان ساڵدا كۆتاییهات و ژمارەی دانیشتوانی عیراق تیایدا گەیشتبووە سێ ملیۆن و ٢١٣ هەزار و ١٧٣ کەس پاش ئەوەی لە ساڵی ١٩٣٥ جارێكی دیكە بواری ناونووسكردن درا بەو كەسانەی كە لە سەرژمێریی ساڵی ١٩٣٤ دا نەیانتوانیبوو خۆیان ناونوس بكەن، ئەنجامی ئەم سەرژمێرییە بۆ ماوەی نزیكەی ٢٠ ساڵ لە عێراقدا كاری پێدەكرا و وەكو بەڵگەنامەیەكی رەسمی لێی دەڕوانرا، بەڵام لە(٢٢/١٠/١٩٥٥) دا لەلایەن حكومەتی عیراقەوە رەتكرایەوە و ئیدی كاری پێنەدەكرا.

سێیەم: سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان لە ساڵی١٩٤٧دا

ئەم سەرژمێرییەی دانیشتوان بە گشتگیرتر و باشترین سەرژمێری دەژمێردرێت لەوكاتەدا و بەگوێرەی چەمكی سەرژمێریی و دیمۆگرافی هەنگاوە سەرەكییەكانی سەرژمێرییان پەیڕەوكردووە و گروپ و دەستەكانی سەرژمێری سەردانی ماڵی هاووڵاتییانیان كردووە بۆ ناونووسكردنیان و وەرگرتنی زانیاری پێویست لێیان، كە جۆری زانیارییەكان گشتگیرتر بوون لە زانیاری پەیوەست بە بەسەربازگرتن و باج و هەڵبژاردن و هەستدەكرا كە سەرژمێرییەكی گشتییە و مەبەست لێی كۆكردنەوەی زۆرترین داتا و زانیارییە سەبارەت بە ژمارە و پێكهاتە و دابەشبوونی دانیشتوان بە شێوەیەكی ورد. سەرژمێرییەكە لە نێوەندی شارەكاندا لە ١٩/١٠/١٩٤٧ دەستیپێكرد و هەر لەو رۆژەشدا تەواو بوو، بەڵام لە ناوچەی هۆڕ و زۆنگاوەكان و ناوچە دوورە دەستەكاندا، مانگێك پێش سەرژمێرییە رەسمییەكە دەستیپێكرد واتە لە ١٩/٩/١٩٤٧ دەستیپێكرد و لە ١٩/١٠/١٩٤٧ كۆتاییهات، ئەوەی لەم سەرژمێرییەدا جێگەی رەخنە و لاوازی بوو، ئەوەیە كە رەوەندی عیراقی لە دەرەوەی وڵات و ئەو هۆزە رەوەندانەی كە لە گوند و بانی خۆرئاوای عیراقدا بە بەردەوامی لە جووڵە و كۆچكردندا بوون، ناونووس نەكران، بەڵام ئەم سەرژمێرییە بووە بەڵگەنامەیەكی رەسمی بۆ حكومەتی عیراق و ئیدی پشت بە سەرژمێریی ساڵی ١٩٣٤ نەدەبەسترا و حكومەتی عیراقی رەتیكردەوە، ژمارەی دانیشتوانی عیراق لە سەرژمێریی ساڵی ١٩٤٧ گەیشتە چوار ملیۆن و ٨١٦ هەزار و ١٨٥ کەس.

چوارەم: سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان لە ساڵی ١٩٥٧

عیراق لەم سەرژمێرییەدا پەیوەست بوو بە رێنماییەكانی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە، كە هەر ١٠ ساڵ جارێك سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان ئەنجامبدات و لە مانگی تشرینی یەكەمی ئەو ساڵەدا ئەنجامبدرێت، ئەوە بوو لە ١٢/١٠/١٩٥٧ دا سەرژمێریی گشتی ئەنجامدرا، ئەم سەرژمێرییە بەڕای گەلێك لە پسپۆڕانی بواری دیمۆگرافیا و دانیشتوان بە باشترین سەرژمێریی گشتی دانیشتوان دەژمێردرێت لە عیراقدا، ئەویش بەهۆی ئەوەی ئەنجامدانی سەرژمێرییەكە كەلە سەردەمی حوكمی پاشایەتیدا و لە دۆخێكی سیاسی و سەربازیی ئارامدا ئەنجامدراوە، جگە لەوەی زانیاری و داتا كۆكراوەكان بەشێوەیەكی زۆر ورد پۆلێنكراون و زۆر لایەنی دیمۆگرافی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ئاوەدانكردنەوەی لەخۆگرتووە بەگوێرەی یەكە كارگێڕییەكانی عیراق (پارێزگا، قەزا، ناحیە، گوند)، ئەم زانیاری و داتا پۆلێنكراوانە لە دووتوێی (٣٧ خشتەدا) بڵاوكرانەوە، ئەوەی جێگەی سەرنجە لەم سەرژمێرییەدا پێكهاتەی نەتەوەیی و ئاینیی دانیشتوانی عیراق بڵاوكراوەتەوە لەگەڵ هەموو ئەو تێبینیانەشی كە لەسەر ئەم سەرژمێرییە هەن، بەڵام هەروەك سەرژمێرییەكی گرنگ و باوەڕپێكراو سەیردەكرێت و بۆ زۆر مەسەلەی چارەنووسساز دەكرێت پەنای بۆ ببرێت وەك جێبەجێكردنی ماددەی ١٤٠ و دەستنیشانكردنی سنووری جوگرافی هەرێمی كوردستان، لەم سەرژمێرییەدا ژمارەی دانیشتوانی عێراق گەیشتە شەش ملیۆن و ٢٩٨ هەزار و ٩٧٦ کەس.

پێنجەم: سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان لەساڵی ١٩٦٥دا

بەگوێرەی ئەم رێككەوتنەی كە هەبوو، وا بڕیاربوو كە لە ساڵی ١٩٦٧ سەرژمێریی گشتی دانیشتوان ئەنجامبدرێت واتە هەر ١٠ ساڵ جارێك وەك چۆن پێشتر لە ساڵانی ١٩٤٧ و ١٩٥٧ ئەنجامدراوە، بەڵام بەبڕیارێكی لەپڕ و بێ پاساو لە ساڵی ١٩٦٤ دا بڕیاردرا كە لە ساڵی ١٩٦٥ سەرژمێریی گشتی لە عیراقدا ئەنجامبدرێت، ئەوەبوو لە رۆژی پێنجشەممە ١٤/١٠/١٩٦٥ پرۆسەی سەرژمێریی گشتی دانیشتوان دەستیپێكرد و ئەنجامدرا، هەرچەندە زانیاری و داتاكانی نێو ئەم سەرژمێرییە چڕتر و دەوڵەمەندتر بوون بە بەراورد بە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ و لە (٤٦ خشتە) پێكهاتبوو، بەڵام دەرەنجامەكانی ئەم سەرژمێرییە زۆر ورد و دروست نەبوون، ئەویش بەهۆی پەلەكردن لە ئەنجامدانی پرۆسەكە كەوا بڕیار بوو لە ساڵی ١٩٦٧ ئەنجامبدرێت، هەروەها لە كوردستاندا شۆڕشی ئەیلول بەردەوام بوو زۆرێك لە ناوچەكانی كوردستان بەهۆی پرۆسە سەربازییەكانەوە پرۆسەی سەرژمێرییان تێدا ئەنجامنەدرا و لەرێگەی خەمڵاندنەوە داتا و زانیارییان سەبارەت بەو ناوچانە تۆماردەكرد ، لەبەرئەوە حكومەتی عیراق لەدوای بڵاوكردنەوەی ئەنجامی سەرژمێرییەكەش كاری بە ئەنجامی سەرژمێرییەكە نەكرد، لەم سەرژمێرییەدا ژمارەی دانیشتوانی عێراق گەیشتە هەشت ملیۆن و ٩٧ هەزار و ٢٢٠ کەس.

شەشەم: سەرژمێریی گشتی دانیشتوان لە ساڵی ١٩٧٧ دا

لەدوای ئەوەی لە سەرژمێریی گشتیی ساڵی ١٩٦٥ زۆر كەموكوڕی بەدەركەوتن و لە كۆتاییشدا سەرژمێرییەكە لەلایەن حكومەتی عیراقەوە كاری پێنەكرا، لەبەرئەوە لە ١٧ى تشرینی یەكەمی ١٩٧٧ دا سەرژمێری ئەنجامدرا و لەرووی تەكنیكی و زانستییەوە لە سەرجەم سەرژمێرییەكانی پێشتر پێشكەوتووتر بوو، بەو پێیەی شریتی موگناتیسی و كۆمپیوتەری تێدا بەكارهات و گەلێك زانیاری و داتا و وردەكاری تێدا بەدەستكەوت كە لە سەرژمێرییەكانی پێشتردا لەئارادا نەبوو، لەم سەرژمێرییەدا (٩٥ خشتە)ی لەخۆگرتبوو، دەربارەی سەرجەم داتا و زانیارییە پەیوەستدارەكان بە دانیشتوان و لایەنی كۆمەڵایەتی و ئابووریی و ئاوەدانكردنەوە و گەلێك بواری دیكە، بەڵام لەم سەرژمێرییەدا و بەو هەموو خشتە و زانیارییانەی كە لەخۆی گرتبوو، دوو بواری گرنگی لەخۆ نەگرتبوو كە ئەوانیش هەردوو خشتە و داتای (پێكهاتەی نەتەوەیی) و (پێكهاتەی ئایینی) دانیشتوان بوون، لێرەوە ئەو راستیە بەدەردەكەوێت كە حكومەتی عیراق ناتوانێت داتا و راستییەكانی پێكهاتەی نەتەوەیی و ئاینی وڵاتەكەی بەشێوەیەكی دروست بخاتەڕوو.

دەبێت ئاماژە بەو راستییە بكەن كە ئەم سەرژمێرییە لەدوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلولەوە ئەنجامدراوە، لەگەڵ ئەوەشدا شۆڕشی نوێ لەئارادا بووە و گەلێك ناوچەی كوردستان بەدەست هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە بووە و حكومەتی عیراق نەیتوانیووە ئەو ناوچانە سەرژمێری بكات بۆیە بەشێوەی خەمڵاندن ژمارەی دانیشتوانی تۆماركردووە، ژمارەی دانیشتوانی عیراق لەم سەرژمێرییەدا كە لە ئەیلولی ساڵی ١٩٨٧ بڵاوكرایەوە (12,000497) بوو.

حەوتەم: سەرژمێریی گشتی دانیشتوان لە ساڵی ١٩٨٧ دا

سەرژمێریی گشتیی دانیشتوان ساڵی ١٩٨٧ لە گەرمەی جەنگی عیراق_ئێراندا ئەنجامدرا، وادیاربوو حكومەتی عیراق لەوكاتەدا دەیویست ئەو بسەلمێنێت كە پابەندی ئەوەیە كە بە شێوەیەكی خولی هەر ١٠ ساڵ جارێك توانای ئەوەی هەیە سەرژمێریی گشتی ئەنجامبدات و بەرەی ناوخۆی هێمنە و دۆخی جەنگ شیرازەی ناوخۆی نەشێواندووە، لەگەڵ ئەوەی حكومەتی عیراق هۆكار و توانایەكی زەبەلاحی دارایی و هونەری خستە خزمەتی پرۆسەی سەرژمێرییەكەوە و دەرەنجامی سەرژمێرییەكە لە چوارچێوەی (١٢٦ خشتەكەدا) خرانەڕوو، لەگەڵ ئەوەشدا دەرەنجامەكانی ئەم سەرژمێرییە لە وردی و دروستیدا نەدەگەیشتە دەرەنجامەكانی سەرژمێریی گشتی ساڵی ١٩٧٧، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك لەوانە:

أ‌. كاتی ئەنجامدانی سەرژمێرییەكە هاوكاتبوو لەگەڵ گەرمەی جەنگی عیراق _ ئێراندا، ئەم  هۆكارەش دژی ئەو بنەمایەیە كە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە دەبێت كاتی ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی لەكاتی ئاشتی و هێمندا بێت، لەم كاتەدا عیراق سەرجەم ئەو كوژراو و نادیار و دیلانەی كە لە جەنگدا هەبووە تۆمارنەكردووە، جگە لە كۆچی زۆرەملێی زۆرێك لە دانیشتوانی عیراق لەكاتی جەنگەكەدا بۆ دەرەوەی عیراق و ئاماژە پێنەكردنیان لە سەرژمێرییەكەدا، هەروەها ژمارەیەكی كەم نین ئەو كەسانەی بە تایبەتیش گەنجە نێرەكان كە لەبەرئەوەی هەڵهاتوو بوون لە خزمەتی سەربازی و لە رۆژی سەرژمێرییەكەدا قەدەغەی هاتووچۆ (منع التجوال) بووە، لەترسی دەستگیركردنیان خۆیان ناونووس نەكردووە.

ب‌. لەكاتی سەرژمێرییەکەدا شۆڕشی رزگاریخوازی كورد لە كوردستاندا لە گەرمەی شەڕ و پێكداداندا بوو لەگەڵ سوپای عیراقدا و بەشێكی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان پێشمەرگە بوون لە شاخ و ناوچە جیاوازەكانی كوردستاندا دژی سوپای عیراق دەجەنگان، هەروەها بەشێكی هەرە زۆری گەنجانی نێری كوردستانیش هەڵهاتوو یان دواكەوتوو بوون(متخلف) لە خزمەتی سەربازی و رۆژی سەرژمێریی گشتی لە ترسی دەستگیركردنیان، خۆیان ناونووسنەكردووە، لەبەرئەوە میكانیزمی كاری لیژنەكانی سەرژمێری زۆر كەم و كورتی تێكەوتووە، وەك لە دەرەنجامی سەرژمێرییەكەدا دەردەكەوێت كە رێژەی رەگەزی نێر (١٠٥ نێر) بووە بۆ (١٠٠) مێ، ئەم داتایانەش پێچەوانەی راستییەكانن، چۆن دەبێت عیراق لە شەڕێكی تا ئەوكاتە ١٩٨٧ حەوت ساڵیدا بێت و رێژەی نێر لە رێژەی مێ زیاتر بێت؟!، لەكاتێكدا بەشی هەرە زۆری ئەوانەی كوژراون و نادیار بوون و دیلبوون و هەڵهاتووی شەڕبوون و كۆچیان بۆ دەرەوەی وڵات كردووە و پێشمەرگە بوون لە رەگەزی نێر بوون، كەواتە دەرەنجامی سەرژمێرییەكە ئەوە دەردەخات، كە هەڵە و كەموكورتی و دەستێوەردانی گەورە لە سەرژمێرییەكەدا كراوە لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی عیراق بە سەرژمێرییەكی سەركەوتووی لەقەڵەم دا و وەك بەڵگەنامەیەكی رەسمی لە دامودەزگاكانی دەوڵەتدا پشتی پێدەبەست.

خاڵێكی لاوازی دیكەی ئەم سەرژمێرییە لەوەدا بوو كە جارێكی دیكە زانیاریی و داتای سەبارەت بە هەردوو پێكهاتەی (نەتەوەیی) و (ئایینی) لەخۆ نەگرتبوو ئەم خاڵەش سەلمێنەری ئەو راستییەیە، كە حكومەتی عیراق، لەبەر نادروستیی داتا و زانیارییەكان و ئەو كێشە نەتەوەیی و ئاینییانەی لەنێو كۆمەڵگەی عیراقدا هەیە، ترسی بڵاوكردنەوەی زانیاری و داتاكانی پەیوەست بە پێكهاتەی (نەتەوەیی) و (ئایینی) هەبووە، ئەم خاڵەش بەجۆرێك گومان دەخاتە سەر كۆی ئەنجامی پرۆسەی سەرژمێرییەكە، لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی عیراق دەرەنجامی پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی دانیشتوانی ١٩٨٧ بڵاوكردەوە كە ژمارەی دانیشتوانی عیراق گەیشتبووە ١٦ ملیۆن و ٣٣٥ هەزار و ١٩٩ کەس.

هەشتەم: سەرژمێریی گشتی دانیشتوان لە ساڵی ١٩٩٧دا

لە ساڵی ١٩٩٧ حكومەتی عیراق ئامادەكاریی پێویستی بۆ ئەم سەرژمێرییە كرد و سەرژمێرییەكەشی تێدا ئەنجامدا، بەڵام لە چ دۆخێكدا؟ دۆخێك عیراقی دوای جەنگی كەنداوی  دووەم كە تێیدا سەرخان و ژێرخانی عیراق وێرانببوو، نزیكەی ملیۆنێك سەرباز و چەكدار و هاووڵاتی عیراق لەنێوان كوژراو و دیل و نادیاردا هەژمار دەكران و نزیكەی ئەوەندەش كۆچیان كردبوو بۆ دەرەوەی عیراق و وڵات لەژێر ئابڵوقەیەكی ئابووریی و سیاسی بەهێزدا بوو، لەولاشەوە سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان لەدوای راپەڕینی ئازاری ١٩٩١ەوە لە عیراق دابڕابوون، پەرلەمان و حكومەتی هەرێمیان تێدا پێكهێنابوو بەشێوەیەكی كرداری وەك وڵاتێكی سەربەخۆ رەفتاری دەكرد و هەرسێ پارێزگای سلێمانی و هەولێر و دهۆك بە حوكمی ئەو واقیعە سەرژمێریی گشتیان تێدا ئەنجام نەدرا و حكومەتی عیراق بەگوێرەی خەمڵاندنی دانیشتوان و لەژێر رۆشنایی گەشەی دانیشتوانی لەماوەی (١٩٧٧-١٩٨٧)دا ژمارەی دانیشتوانی سێ پارێزگاكەی هەرێمی خەمڵاند و لەگەڵ ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكانی دیكەی عیراقدا كۆیكردەوە و بەم پێیەش ژمارەی دانیشتوانی عیراق لە سەرژمێری بەناو گشتی ساڵی ١٩٩٧ دا گەیشتە ٢٢ ملیۆن و ٤٦ هەزار و ٢٤٤ کەس.

ئەوەی جێگە سەرنجە لەم سەرژمێرییەدا وەك سەرژمێرییەكی نادروست و باوەڕپێنەكراو سەیردەكرێت و لەلایەن توێژەران و تەنانەت دامودەزگا رەسمییەكانی دەوڵەتیشەوە بەهەند وەرناگیرێت، هەروەها لەم سەرژمێرییەدا هاوشێوەی هەردوو سەرژمێریی ١٩٧٧ و ١٩٨٧ داتا و زانیاری لەسەر هەردوو پێكهاتەی (نەتەوەیی) و (ئایینی) لەخۆناگرێت، بەمەش گومان لای پسپۆران و توێژەران دروستدەكات.

سەرژمێریی ساڵی ٢٠٠٧ ئەنجامنەدرا

بەگوێرەی ئەجندای سەرژمێریی بێت، لە عیراقدا دەبوایە لە ساڵی ٢٠٠٧ سەرژمێریی گشتی دانیشتوان ئەنجامبدرایە، بەڵام بەهۆی ئەوەی كە رژێمی عیراقی كۆتایی پێهێنرابوو و عیراقیش لە دۆخێكی ئەمنیی دژواردا بوو، لەبەرئەوە بیركردنەوە لە پرۆسەی سەرژمێری كارێكی ئەستەم بوو.

لەدوای ساڵی ٢٠٠٧ەوە بیر لەوە دەكرایەوە كە عیراق پێویستی بە سەرژمێرییەكی سەرتاسەرییە بە هەرێمی كوردستانیشەوە، وا بڕیار بوو لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی ٢٠١٠ دا سەرژمێرییەكی سەرتاسەری ئەنجام بدرێت و هەموو پێداویستییە لۆجستی و هونەریی و داراییەكانیش ئامادەكران بەڵام  ئەنجامدانی سەرژمێرییەكە دواخرا بۆ كاتێكی نادیار، ئەویش بەهۆی ناكۆكیی نێوان لایەنە سیاسییە دەسەڵاتدارەكانی عیراقەوە لەبارەی چۆنیەتی و بەرپرسیارییەتی ئەنجامدانی سەرژمێری لە ناوچە جێناكۆكەكانی نێوان حكومەتی هەرێمی كودرستان و حكومەتی فیدراڵەوە بوو كە بە ناوچەی مادەی (١٤٠) ناسراوە، بەم پێیەش ساڵ لەدوای ساڵ پرۆسەی ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی دوادەخرا تا گەیشتە ئێستا كە ساڵی ٢٠٢٤.

حكومەتی عیراقیش لەبەر نەبوونی سەرژمێرییەكی نوێ و باوەڕپێكراو و بۆ راییكردنی كاروباری سیاسی و كارگێڕیی و ئابووری حكومەت، دەزگای ناوەندیی ئاماری عیراق بەشێوەی خەمڵاندن و پشتبەستن بە تێكڕای گەشەی دانیشتوانی عیراق لەماوەی (١٩٨٧-١٩٩٧)، كە لەوانەیە ئەو تێكڕای گەشەی خەمڵێنراوە (دوو هەزار و ٦٠٠ لە هەزار)ی تێنەپەڕاندبێت، كاری خەمڵاندنی بۆ ژمارەی دانیشتوانی عیراقی ئەنجامدا تا بەشێوەیەكی نزیك لە واقیعەوە، ژمارەی دانیشتوانی عیراق بزانێت و كاری حكومەتی پێ راییبكات.

سەرژمێریی چاوەڕوانكراوی ساڵی ٢٠٢٤

لە عیراقدا لە ساڵی ١٩٩٧ ەوە سەرژمێریی گشتی دانیشتوان ئەنجامدراوە، واتە (٢٧ ساڵە) ئەم وڵاتە بەبێ داتا و زانیاریی دیمۆگرافی دەڕوات بەڕێوە و بەشی هەرەزۆری ئەو ئامار و زانیارییانەی كە حكومەتی عیراق تا ئێستا (٢٠٢٤) پشتی پێدەبەستێت بریتین لە ژمارە و زانیاری كە لە رێگای خەمڵاندنەوە بەدەستهاتوون، سەبارەت بە سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستانیش (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) لە ساڵی ١٩٨٧ ەوە سەرژمێریی گشتی دانیشتوانیان تێدا ئەنجامنەدراوە، واتە ماوەی ٣٧ ساڵە هەرێمی كوردستانیش بێ سەرژمێرییە و زیاتر لەرێگەی خەمڵاندنەوە داتا و زانیاری سەبارەت بە دانیشتوان بەدەستدەكەوێت. لەبەرئەوە چاوی جیهان و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و خودی دەوڵەتی عیراق و پسپۆڕان و توێژەرانی بواری دانیشتوان و پسپۆرانی ئابووری لەسەر ئەنجامدانی سەرژمێریی ساڵی ٢٠٢٤ و ئەنجامەكانیەتی، وڵاتێكی دەوڵەمەند و فرە پێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینی بێ سەرژمێریی و داتای راست و دروستە و بە خەمڵاندن پلان و بودجە و بڕیاری هەستیاری ئابووریی و سیاسی و سەربازی لێوەدەدرێت.

لەبەر نەبوونی ئەنجامی سەرژمێریی گشتی لە ساڵی ١٩٩٧وە لە عیراقدا تەنانەت لەدوای ساڵی ٢٠٠٣وە، عیراق بەگوێرەی خەمڵاندنەوە داتا و زانیاری سەبارەت بە دانیشتوانی عیراق دەخاتەڕوو، بۆ نموونە لە بڵاوكراوەیەكی وەزارەتی پلاندانانی عیراقدا كە لەلایەن دەزگای ناوەندیی ئاماری عیراقەوە بڵاوكراوەتەوە، خەمڵاندن بۆ ژمارەی دانیشتوانی عیراق دەكات بۆ ماوەی (٢٠١٥-٢٠٣٠) و ژمارەی دانیشتوان لەساڵی ٢٠١٥ دا بە ٣٥ ملیۆن و ٢١٢ هەزار و ٦٠٠  كەس دەخەمڵێنێت و لە ساڵی ٢٠٢٣ دا بە ٤٣ ملیۆن و ٣٢٤ هەزار کەس  دەخەمڵێندرێت واتە عیراق تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت(٢٠٢٤) هەر لە رێگەی خەمڵاندنەوە كۆی ژمارەی دانیشتوان و داتا گرنگەكانی دیكە ئامادە دەكات و حكومەتیش لەژێر رۆشنایی ئەو ژمارە خەمڵێنراوانەدا پلان و بودجە و بڕیارە ستراتیژییەكان دەدات.

میكانیزمی ئەنجامدانی سەرژمێری ٢٠٢٤

حكومەتی عیراقی هەموو توانا دارایی و هونەریی و لۆجیستییەكانی خۆی خستۆتەگەڕ تا لە ئەمساڵدا (٢٠٢٤) دا سەرژمێریی گشتی دانیشتوان ئەنجامبدات و لە دەستپێكی ئەم پرۆسەیەشدا هەر ئەمساڵ لە ٣١/٥/٢٠٢٤ دا سەرژمێریی ئەزموونی (تجریبي) لەسەرجەم پارێزگاكانی عیراقدا بە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانیشەوە لەماوەی (١٤ رۆژدا) و لە (٨٦ ناوچە)دا ئەنجامدا.

كورد و سەرژمێری ساڵی ٢٠٢٤

وا بڕیارە سەرژمێریی گشتی دانیشتوان لە ٢٠ تشرینی یەكەمی ٢٠٢٤ دا ئەنجامبدرێت و وەك ئاماژەمان پێكرد، عیراق هەموو پێداویستییەكانی ئەم سەرژمێرییەی ئامادەكردووە، بەڵام ئەوەی پەیوەستە بە هەرێمی كوردستان و كوردەوە تا ئێستا ئەوەی ئاشكرایە ئامادەیی هەرێمە وەك پارێزگاكانی دیكە پرۆسەی سەرژمێرییەكەی تێدا ئەنجامبدرێت، تا ئێستا ئەم هەڵوێستانە بابەتێكی رەسمی و كاری ئاسایی و رۆتینە، بەڵام ئەوەی كە خاڵی گرنگ و پەیوەستداری ستراتیژییە بە كوردەوە لەم سەرژمێرییەدا بریتین لەم خاڵانە:

یەكەم: دۆخی ناوچە جێناكۆكەكان ئەوەی كە ناسراوە بە (ناوچەكانی مادەی ١٤٠)، تائێستا نازانرێت و ئاشكرانییە كە میكانیزمی سەرژمێری لەم ناوچانەدا چۆنە؟ و كێ دەگرێتەوە؟ و كێ ناگرێتەوە؟ و ئایا چۆن ناوی ئەو لێشاوە عەرەبە هاوردە و ئاوارانە ناونووس دەكرێن؟ وەكو دانیشتوانی رەسەنی ئەو ناوچانە سەرژمێر دەكرێن یان وەكو تەنها لەو كاتەدا بوونیان هەبووە؟ چەندین پرسیاری دیكەی لەم شێوەیە لەئارادایە، بەڵام تائێستا نازانین ئەم پرسیار و گومانانە لەنێو سەرژمێریكردنەكەدا بە چ شێوازێك مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت و لەنێو پرۆسەكەدا پراكتیزە دەكرێت.

دووەم: خشتەی پێكهاتەی (نەتەوەیی) و (ئایینی) لەسەرژمێرەكەدا هەیە یان نا، لەراستیدا ئەم دوو خشتەیە لای دانیشتوانی هەرێمی كوردستان و كورد و پێكهاتە نەتەوەیی و ئاینییەكان جێگای بایەخە و نازانرێت لەم سەرژمێرییەدا ئاماژەی پێدەكرێت یان نا؟ لەبەرئەوەی لە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ بەشێوەیەكی زانستی و دروست ئاماژە بە پێكهاتەی (نەتەوەیی) و (ئایینی) درابوو، بەڵام لە سەرژمێرییەكانی دیكەدا بەتایبەتیش هەردوو سەرژمێریی ١٩٧٧ و ١٩٨٧ بابەتی پێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینی لەخۆنەگرتبوو.

لای كورد ئەم دوو بڕگەیە بایەخی تایبەتی هەیە، لەبەرئەوەی زانینی رێژەی نەتەوەكان لە پارێزگا و شوێنە جێناكۆكەكاندا چەندین راستی نەتەوەیی و ئایینی و جوگرافیمان بۆ دەردەخەن كە دەكرێت زۆر كێشە و ململانێی سیاسی و یاسایی یەكلابكاتەوە، بەڵام پێدەچێت لە ئێستادا (٢٠٢٤) حكومەتی عیراق نەیەوێت بڕگەكانی (نەتەوە) و لانیكەم  ئایینزاكان لە سەرژمێرییەكەدا جێگە بكاتەوە، بەمەش جارێكی دیكە جۆرە گشتگیرییەك بە سەرژمێرییەكەوە دەردەكەوێت و خەسڵەتە ئەسنۆگرافی و تایبەتمەندیدارەكانی دانیشتوانی عیراق دەشارێتەوە و وندەبن.

ئەوەی لەم سەرژمێرییەوە چاوەڕواندەكرێت زیاتر دەرخستنی ژمارە و زانیاری رەها بێت سەبارەت بە دانیشتوانی عیراق بە گشتی و دانیشتوانی پارێزگا و یەكە كارگێڕییەكان بەتایبەتی، بۆ نموونە كاتێك باس لە ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان دەكرێت، تەنها كۆی ژمارەی دانیشتوانی هەر سێ پارێزگای (سلێمانی و هەولێر و دهۆك)مان لە كۆی ژمارەی گشتی دانیشتوانی عیراق بەڕێژە و ژمارەی رەها پێشكەش دەكەن، لێرەوە ئەم ژمارە و رێژانە دەكەنە پێوەرێكی سەرەكی و كاری بودجە و پلانی ئابووریی ئایندەی عیراقی پێ بەڕێوەدەبەن و دادەڕێژن.

سێیەم: سەبارەت بە چاودێریی پرۆسەی سەرژمێرییەكە لەلایەن لایەنێكی بێلایەنی نێودەوڵەتییەوە كە دەكرێت نوێنەرایەتی نەتەوە یەكگرتووەكان بێت یان یەكێتی ئەوروپا یان هەر لایەنێكی نێودەوڵەتی و هەرێمی دیكە، تائێستا دیارنییە كە ئایا ئەو چاودێرییە لەئارادا دەبێت یان نا؟ بەتایبەتی لە ناوچەكانی مادەی ١٤٠ دا، لێرەدا تائێستا (٢٠٢٤) نازانین نوێنەرایەتی هەرێمی كوردستان و كورد لە وەزارەتی پلاندانانی عیراق و فەرمانگەی ناوەندی ئامار لە چ ئاستێكدایە و رۆڵیان چییە؟

 

ژمارەی دانیشتوانی عیراق بەچەند دەخەمڵێنرێت؟

بەگوێرەی خەمڵاندنەكانی فەرمانگەی ناوەندی ئاماری عیراق لە ساڵی ٢٠٢٤ دا ژمارەی دانیشتوانی عیراق دەگاتە ٤٤ ملیۆن و ٤١٤ هەزار و ٨٠٠ کەس ئەگەر ئەم ژمارە خەمڵێنراوە بەراورد بكەین بە ژمارەی دانیشتوانی عیراقی خەمڵێنراو لە ساڵی ٢٠٢٣ كە گەیشتۆتە ٤٣ ملیۆن و ٣٢٤ هەزار کەس ئەوا بە ژمارەی رەها بڕی یەک ملۆین و ٩٠ هەزار كەس) لە عیراقدا لەماوەی تەنیا یەك ساڵدا زیاد دەكات و ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی عیراق بەگوێرەی خەمڵاندن لە ساڵی ٢٠٢٤ دا بەراورد بكەین بە ژمارەی خەمڵێنراوی دانیشتوانی عیراق لە ساڵی ٢٠٢٥، ئەوا ژمارەی رەهای زیادبوو لەنێوان ٢٠٢٤ تا ٢٠٢٥ دەگاتە یەک ملیۆن و ١٠٥ هەزار و ٧٠٠ کەس.

هەروەها بە گوێرەی هەمان خەمڵاندنی دەزگای ناوەندی ئاماری عیراق، ژمارەی دانیشتوان لە عیراقدا لە ساڵی ٢٠٣٠دا دەگاتە ٥١ ملیۆن و ٢١١ هەزار و ٧٠٠ کەس واتە لەماوەی نێوان ساڵی ٢٠٢٤ تا ٢٠٣٠ بڕی رەهای ژمارەی دانیشتوانی زیادبوو دەگاتە شەش ملیۆن و ٧٩٤ هەزار و ٩٠٠ کەس.

ئەوەی لەو خەمڵاندنەی فەرمانگەی ناوەندی عیراقەوە بەدەردەكەوێت بریتییە، لە لێدانی زەنگێكی مەترسیدار كە خۆی لە زیادبوونی دانیشتوان دەبینێتەوە كە ساڵانە لە (ملیۆن كەس) تێدەپەڕێت و لە ناوەڕاستی ئەمساڵیشدا ٢٠٢٤ ئەوە راگەیەندرا، كە تەنیا ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای بەغدای پایتەخت (هەشت ملیۆن كەس)ی تێپەڕاندووە، ئەوەی لێرەدا جێگای هەڵوێستەیە ئەوەیە كە لە سەرژمێرییە ئەزموونییەكەی ٣١/٥/٢٠٢٤ دا دەركەوت كە بچووكترین قەبارەی خێزان لە هەرێمی كوردستاندایە واتە دانیشتوانی هەرێمی كوردستان رێژەی زیادبوونیان كەمترە بە بەراورد بە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عیراق.

ئ.م

ئەم وتارە ڕاوبۆچوونی نووسەر خۆیەتی