Kürtlerin taçsız kraliçesi: Adile Xanim

HABER MERKEZİ

Kürdistan’ın her parçasının kendisine özgü direnişle dolu bir mücadele tarihi ve bu mücadele tarihinde arkasında insanlığın ve tüm kadınların hiçbir zaman unutamayacağı ve daima hatırlayacağı bir mücadele mirası bırakan öncü kadınlar oldu. Bu mirası oluşturan ve bu mirası birbirinden devralarak ve üzerine ekleyerek yol alan kadınlardan biri de Caf aşiretinin lideri Adile Xanim’dır (Adile Caf). Adile Xanim’ın mücadele mirasını yaklaşık yüz yıl sonra aynı aşiretin kadın öncülerinden Leyla Wali Hüseyin, diğer adıyla Viyan Caf alacaktı.

Caf, çok sayıda irili ufaklı Babêk (kol) ile birlikte herhangi bir kabile, babêk ya da aşirete mensup olmayan kırsal kesimdeki insanları da çatısı altında toplayan bir aşiret konfederasyonudur. Konfederasyon, 1114 yılında hükümdar olan Kürt Zaher (Zahir) Begê Caf’a atfen Caf adını almıştır.

Caf aşireti en çok okuma yazma oranına sahip, edebiyattan sanata kültürel olarak zengin bir dokuya sahip bir aşiret konfederasyonudur. Caf Konfederasyonu’nu benzerlerinden ayıran önemli özelliği ise güçlü bir karaktere sahip bir Kürt kadını olan Adile Xanim tarafından yönetilmesi olmuştur.

Adile Xanim, eşinin ölümünden sonra güçlü kişiliği, dirayeti ve hakkaniyeti sayesinde Caf aşiretinin başına geçerek halkına öncülük yapmıştır.

Adile Xanim kimdir?

Baban Emirliği’nden Abdulkadir Sahipkıran Bey’in kızı olan Adile Xanim, Erdelan doğumlu olup orada büyümüştür. Memur olan babasının Tahran’a atanmasıyla yaşamını orda devam ettirir. 1859 da Caf Aşireti’nin lideri Muhammed Paşa’nın oğlu Osman Bey ile evlenerek Halepçe’ye yerleşir.

Adile Xanim, kayınpederinin ve eşinin yönetimde oldukları süreçte dahi aşiretin idaresinde büyük rol oynamıştır. 1909 yılında eşinin ölümünden dolayı aşiretin yönetimine geçer. Birçok defa aşiret meclislerine katılmış, yabancı diplomatlarla görüşmeler yapmış ve gazetelere mülakatlar vermiştir. Her yerde cesareti ve kendine güvenen duruşu ile ön plana çıkmış güçlü bir Kürt kadın kişiliğidir.

Adile Xanim, Halepçe’yi tek başına 15 yıl boyunca yönetmiştir. Yönetimde olduğu sıralarda Halepçe’de yaşam koşulları düzelmiş, kültürel seviyede gelişmeler kaydedilmiş ve  ekonomide refah seviyesine ulaşılmıştır.

Birinci Dünya Savaşı sırasında çok sayıda İngiliz askerinin canını kurtarması nedeniyle kendisine yöredeki İngiliz komutan tarafından kahraman prenses anlamına gelen “Xan Bahadur”  madalyası verilir.

Adile Xanim, İngiliz siyasi temsilci Ely Bannister Soane ile diplomatik görüşme yapan ve aşiretine belli haklar sağlayan anlaşmayı imzalayan ilk kadın aşiret lideridir.

‘Kimlik ve kişilik sahibiydi’

İngilizlerin Ortadoğu (Mısır, Filistin, Ürdün, Suriye ve Irak) ülkelerindeki en etkili siyasi kadın ajanlarından olan Gertrude Bell, Adile Xanim hakkında şunları yazar:

“Halepçe’nin ayırt edici özelliği Adile Xanim’dır. Asıl yurdu Zagros olup, şimdi İran ile Irak arasında bölünmüştür. Kendisi, Şarizor (Şarezûr) Ovası’nda (Süleymaniye ile Halepçe arasında uzanan mıntıka) ikamet eden Caf mensuplarını çok iyi yönetiyordu. Osman Paşa’nın dul eşi olması sıfatıyla beklenenden daha başarılı biçimde idareyi ele alıp en çetrefilli işleri bile çekip çevirmesini biliyordu.

Kimlik ve kişilik sahibi bütün ünlü Kürt kadınları nasıl davranıyorsa, o da öyle asaletli ve ağırbaşlı davranıyordu. Bana sık sık yazardı. Şüphesiz, onunla huyumuz suyumuz bir gibiydi.

Öğleden sonra kendisiyle sohbet etmeye gittim. Kürt âdetlerine göre pek ihtişamlı, alımlı ve heybetli tarzda giyinmişti. Başındaki kofinin altından boyalı yanaklarına inen simsiyah bukleleri (zülüfleri) büyüleyiciydi. Onunla Farsça sohbete devam ettik. Kendisine, ‘Kral Faysal’ın yönetimi altındaki iki çocuğumuz sayılan Irak ile Kürdistan barış içinde birlikte yaşayabilsin diye temenni ediyor ve bunu gerçekleştirmeye çalışıyoruz’ dedim.”

‘Dar bir alanda küçük bir ışık gibiydi’

Binbaşı Soane, “To Mesopotamia and Kurdistan Disguise” (Tebdili Kıyafetle Mezopotamya ve Kürdistan’a Doğru) isimli kitabında, Adile Xanim hakkındaki gözlemini şöyle dile getirmişti:

“Sahip olduğu iktidar ve kudretin yanı sıra fiili olarak eli silah tutması bakımından İslam toplumunda tek örnek idi. Giderek gerileyen ve çürüyen Osmanlı İmparatorluğu’nun ırak bir köşesindeki dar bir alanda küçük bir ışık gibiydi.

Zira bu Kürt kadını, idaresi altındaki yöre köyünü (Halepçe) kasabaya dönüştürmeyi başarmıştı. Tek tepeye sırtını dayamış çorak bir araziyi işleyerek serpilen bağ ve bahçeler haline getirmişti. Onun imar ve inşa faaliyetleri,  yöredeki antik bir devletin yeniden canlandırılmasına benziyordu.

Şarezur bölgesinin taçsız kraliçesi

Adile Xanim’la tanışan İngiliz Sefer Kuvvetleri ve siyasi yönetimi görevlisi olan Cecile J. Edmonds, daha sonra yazdığı kitabında ondan hayranlıkla bahseder. Onun için, “Şarezur bölgesinin taçsız kraliçesi” der.

Kendisiyle görüşenler arasında Rus Kürdolog ve diplomat Vladimir Minorsky de vardır. Buluşma, Halepçe şehrinde 1913’te gerçekleşmiştir.

Adile Xanim, 11 Nisan 1924 yılında 65 yaşında Halepçe’de vefat etmiştir. Arkasında güçlü bir mücadele mirası bırakan Adile Xanimın bayrağını yaklaşık yüzyıl sonra aynı aşirete mensup Leyla Wali Hüseyin diğer adıyla Viyan Caf devralacaktı.

fm