“روانین لە ژنە شانەدەرییەکە، لە کڵاوڕۆژنەی کوردبوونەوە”

ئارام قادر

ژن لە ئەفسانە کۆنەکانی کوردستاندا خاوەن پێگەیەکی باڵا و ئاسمانی بووە، لە پاڵ پێگەکەیدا دەسەڵاتی هاوڕێک لەگەڵ سروشتی هەبووە، بە تێگەیشتن لە دوو خوداوەندە مێینەکەی (ئانتو، شاووشکا)، باڵایی، ئاسمان و زەوی، پیت و فەڕ، ژیان و ژینگە و ئیکۆسیستم، شارستانیەت و لێبوردەیی و پێکەوەیی و دیموکراتی دەدۆزرێنەوە. ئەم تێگەیشتنە ئێستاش لای هەندێ خێڵ و گروپ و پرۆسە نەریتییەکان و سیستمی شاراوەی خێزانی كوردی بەردەوامی هەیە، ئاخر سروشت و دایک وێکچوونی کارکردی لە نێوانیاندا هەیە.

بۆ ئەم پرسە خوێندنەوە و تێگەیشتنی کوردیانە لە ژنۆلۆژی گرنگە، بە تایبەت لە بیناکردنەوە و فۆرمپێدانەوەی دەسەڵات و کۆمەڵگە، بە تەواوی هێز و پێکهاتە و رەوتەکانییەوە. لێرەدا بۆچوونەکانی میرزامەنگوڕی و پیری زیندانی بە گرنگ دەبینم، کە دەتوانین وەک پارادایمێکی گەردوونی لە کوردستانەوە بیانبینین و وێنەیان بدەینەوە، کە كوردستان هەندێک لە نمونە و تێگەیشتنانەی خۆی پێشکەشکردووە.

کێشانەوەی وێنە و روخساری ژنە شانەدەرییەکە، تەنها پەیوەندی بە کوردایەتی و گەڕان بە شوێن رەچەڵەکی ئیتنیکی و نەژادییەوە نییە، پێشتریش لە زانستەکانی لە ئەنترۆبایۆلۆژی و خانەناسی و ئەندازەی بۆماوەیی و کنەی شوێنەوار و پاشەوارەکان کار لەسەر ئەم تەوەرە کراوە. با پرسی نەتەوەیی دیاردەیەكی دواتر بێت، بەڵام کورد بوونێکی نەژادییانەی سەربەخۆ و جیاوازی هەیە، لە پاڵ زمان و کولتور و بەڵگە ئەنترۆپۆلۆژییەکانی دیکەدا، كە كارێكی گرنگ و ڕەوایە زیاتر بخرێتە ڕۆژەڤی تێگەیشتن و بنیاتنان. ئەم مژارە بۆ ئەوەش گرنگە کە هەوڵێك سەرپێ بخەین كە پرسی کورد چییە؟ کورد کێیە؟ بگۆڕین بۆ پرسێکی چۆنایەتی وەک کوردبوون چییە و چۆنە؟ پرسە شوناسی و ئۆنتۆلۆژییەکان لەم پرسیارەوە بوروژێنین و لێرەبوونمان روونبکەینەوە، بەر لە هەر کەس بۆ خۆمان، ئینجا بۆ جیهان، شعور و مشوری دەستەجەمعی ناوكۆیی ناخەكی دروستبكەین و دەردی پەرتی بگۆڕین بە یەكێتیەكی هەمەكی جیاوازییەكانمان و فۆڕم و ناوەڕۆك بە كورد وەك نەتەوە بدەین. لە كاتێكدا، گرفتی خۆنەناسینمان قوڵترین بیمارییە لە بوونی ئێمەی کورد، کە سەری دەرهێناوە لە نامۆبوون بە خۆ، بوون بە ئەویدی، جاشایەتی، خۆبەکەمزانی، رق لە خۆ، دوژمنی خۆ، دانانی نمونەی باڵاتر لە کورد، ونبوون، ناکارایی، پەرتەوازەیی و دەیان گرفتی دیکە. هەروەها، دەبێ بپرسین كورد و زانینگە و دامەزراوە نیشتمانییەكانی، توێژەر و سكۆلەرەكانی چۆن وەبەرهێنان لەو دۆزینەوە زاستییە مێژووییەدا دەكەن؟ چاوەڕوان دەبین.

ژنە شانەدەرییەکە هەندێك ئاماژە هەڵدەگرێت:

یەکەم: تیمی توێژەران و توانست و هێز و دەسەڵاتی زانستی ئەوان بەسەر زانست و مێژوو، توێژینەوە و بەڵگە ئەنترۆپۆلۆژی و ئارکیۆلۆژییەکان و نمایشکردنەوەی وەک گوتارێک لە نێوەندی زانستی و ئەکادیمیدا. ئەمە دەسكەوت و دۆزینەوەیەكی زانستی گرنگە بۆ مێژووی مرۆڤایەتی. كە دەشێ ببێتە هۆكاری سەرلەنوێ پێداچوونەوە بە دیرۆك و مێژووی شارستانیەت و پەرەسەندنی بایۆلۆژی و كۆمەڵایەتی و كولتوریی. وەک هەمیشەش (هەرێمە بێ پەرژینەکە)ی ئێمە تەواوی وڵاتی کوردان ژینگەیەکی لەبارن بۆ ئەم بنیاتنانە گوتارییە و نواندنەوەی لە دنیای فراوانتردا، بەڵام جێی داخە بەشداری و بڕیاری كارامان تیایدا نییە.

ئەم تێگەیشتنەی لێرەدا کێشەسازە، بریتییە لە دید و روانگەی ئەوروپی و خۆرئاواییانە بۆ کورد و گەلانی ناوچەکە. کە زۆر جار ئێمەی رۆژهەڵاتی وەک ماتریال و ئۆبژەیەکی کارلەسەرکراو هەژمار دەکەن و لە ویست و دیدی ئامانجدارانەی خۆیانەوە پێناسە و شوناس بۆ بوونی ئێمە دادەڕێژن، ئەم هەوڵەش دەشێ بەجۆرێک بریتی بێت لە بە ئەوروپی کردنەوەی نیاندەرتاڵەکانی کوردستان و شانەدەر و بەستنەوەیان بە ئەوانی ئەوروپای ٣٥٠٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر. کە عەرەبەکان و گەلانی دیکە ماوەیەکە کار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی ئەو وێنا و تێگەیشتن و گوتارە خۆرئاواییە دەکەن سەبارەت بە رۆژهەڵات، واتە هەڵوەشاندنەوەی گوتاری رۆژهەڵاتناسی و تەنانەت لە هەمبەردا گوتاری دژ بە ناوی خۆرئاواناسی پەرەپیدەدەن، ئێمە پێویستمان بە گوتاری خۆناسی-یە، نەک گوتاری کوردناسی لە روانگەی ئەوانی دیکەوە! کە ئەمەش پرسێکی گرنگە، دەبێ راستبکرێتەوە و کورد چیدی ئۆبژەی دید و توێژینەوەی گەلانی دیکە نەبێت، بۆ ناسینی خۆمان ئاتاج و حەوجێ بە چاوی چنۆکی کەس نەبین، چونکە کوردناسی و کوردۆلۆجی بەوجۆرەی ئێستا لە زانکۆکاندا هەیە، بیمارییەکە قوڵتر دەکاتەوە و برینەکە بە سوێتر دەکات.

کورد دەبێ پرسی سەرەکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێت، دید و گوتاری کوردناسانەی ئەوانیدی (جولەکە، فارس، عەرەب و تورك)یش لە ناوچەکە، هەڵوەشێنرێنەوە، چونکە هەمویان دەوڵەتدار و هێزدارن، ئەوە کوردە پێویستی بە گوتاری خۆمەندانە هەیە، دەشێ لەو گوتارەوە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو مێژووی پڕشنگداری ئاییندەیی بچێت، واتە لە شارستانیەتی پڕشنگداری دێرین بەرەو ئایندەی پڕشنگدار ببرێت، لە مێژووی خۆیدا لەسەر بنەمای گوتارە نوێیەکە بۆ یەکەم جار (یەکێتی دیموکراتییانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) بناغە بنرێت و ناوچەکە لە خەون و پرۆژە و پاشماوەی ئیمپریالیزم و کۆڵۆنیالیزم و شەڕی ئەوانیدیکە، بە تایبەت خۆرئاوا رزگار بکرێت، ئەمەش هەر لەسەرەتاوە بە داننان بە کورد، پرسی کورد، چارەسەری کێشەی کورد، بنیاتنانی دەوڵەتی دیموکراتیی کوردستان و چارەسەری بناغەیی کێشەکانی رۆژهەڵاتی ناوین بەدیدەهێنرێت. ئەم پرۆژەیەش بە پلەی یەکەم دەکەوێتە ئەستۆی کوردی رەسەن، نەک گوتاری بەتاڵی جاشیزم. دەبێ لە دیرۆكی كەونارای كوردستانەوە فەلسەفەی كوردبوون و فەلسەفەیەكی نوێی جیهانی بۆ ناوچەكە بێتەئارا.

دووەم: دۆزراوە ئێسکییەکە، کەللەسەری ژن دەرچوو! ئەمە یارمەتیمان دەدات بۆ ئەو بۆچوونانەی لە پێشەکی خستمانەڕوو، ژنێکی پەرەسەندوو کە دواتر پرۆسەی بیرکردنەوە و داهێنان گەشەی زیاتر دەکات، گەشەی ئەقڵ و زمان خێراتر دەبێت، ئەفسانە و فەلسەفە و ئایین و زانست گوتاری هەمەچەشن دەخوڵقێنن. پرۆسەی پەرەسەندنی ئەم گوتارانە سروشتی، کۆمەڵایەتی دایکانەیە، بەڵام بەکاربردن و کارکردی پیاوانە لە رەوتی بەکارهێنان و پیادەکردن دێتەئاراوە. کوردستان باشترین نمونە و مێژووی ئەم بابەتەی هەیە، شۆڕشی ژن ژیان ئازادی و رۆڵی ژن لە کۆمەڵگەی کوردی و هاوکاری و هاوشانی ئەو لەگەڵ پیاودا لە مێژووی کۆمەڵایەتی کورددا بەرچاوە، بەڵام هێڵی دژە ژنی لە ئایدیۆلۆژیای هەناردەکراو بۆ ناو کورد، نابێتە پیوەر بۆ ناساندنی کورد بە دژەژن، بە تایبەت ئەم ئایدیۆلۆژیا نائینسانیە ریشەیەکی قوڵی نییە و لە مێژووی هاوچەرخدا بە زۆری جێکەوت بووە، ترس و فاشیزمی دەوڵەتان و جاشیزمی ناوخۆ هۆکار بوون بۆ هاوردەی ئەم کولتور و نەریتە ناکوردییە.

سێێەم: سەرەڕای بایەخی میدیایی و زانستی و ڕاكێشانی سەرنجی جیهان بۆ سەر كورد، بە تایبەت لە تۆڕەكانی ئینتەرنێت و بەكاربردنی زۆری وشەی كورد و كوردستان و شانەدەر، خاڵی گرنگ بۆ ئێمە و توێژەرانمان، پەیوەست بە شارستانیەت و مێژوو بریتییە لەوەی کە تەمەنی ژنە شانەدەرییەکە ٧٥٠٠٠ ساڵ دیاریکرا، کاتێکی باشە بۆ قۆناغێکی پەرەسەندووتری مرۆیی، یان لە راستیدا قۆناغێک تا رادەیەکە گواستنەوەیە دواتر بەرەو پەرەسەندنی زیاتر و شارستانیەت دەڕوات، لە بوونەوەرێکی کەمتر زیرەکی گۆشتخۆر و هۆڤی، بەرەو بوونەوەرێک زیاتر مرۆڤانە و زیرەکتر و رووەکخۆر، زیاتر هەماهەنگی ژینگە و بنیاتنانی شارستانیەت. کورد دەبێ کنە و پشکنینی زیاتر، بنیاتنانی زیاتر، ئەفسانەی زیاتر، تیگەیشتنی قوڵ و بنەمایی زیاتری هەبێت، لە قوڵایی شارستانیەت و مێژووەکەیدا، بۆ خۆی حەکیمی خۆی بێت، پرۆسەی خۆناسین کارا بکات و مێژوو بۆ خۆی بە خۆی بخوڵقێنێت. ئێمە لە ناو چیرۆکە جیاوازەکاندا، دەبێ خۆمان حیکایەتی خۆمان دابڕێژین و وەک پەتی ملوانکەیەکی هەمەرەنگ بە رابردوو و ئێستا و ئایندەدا درێژی بکەینەوە، کوردبوون لە ماڵ و زێدی زمانەوە، بەرەو ژنە شانەدەرییە زێدەکە ببەین، بوونی مرۆیی بەرەو بوونی شوناسداری نەتەوەیی کوردی ببەین و فوندەمێنتە پێشمەرجەکانی زیاتر و روونتر، بکەینە باوەڕی کوردیانە، ئەم هەوڵە ئۆنتۆلۆژییە کۆمەکمان دەکات لە جیهاندا بوون و پێگەی کورد بگۆڕین و بنیادی بنێینەوە. واتایەکی دیکە بە شوناس و کەسێتی و کوردبوونمان بدەین، کوردبوون نەنگی و کێماسی نەبێت، کوردبوون ئازادی بێت. پرسی كورد كێیە؟ ئێمە كێین؟ بە ڕوونی دەبێت بە ئێمە كوردین.

کاتی ئەوەیە زانکۆکان و دامەزراوە نیشتمانییەکان، تیم و کەسانی لێهاتوو، مەعریفی، دڵسۆز و کوردپەروەر، راسپێرن مێژووی بزر و شێواومان بدۆزنەوە و بگێڕنەوە، لە ئەرشیفخانە و زانکۆ و دامەزراوەکانی دنیادا، هەڵە و چەواشە و بوختان هەڵوەشێننەوە، راستینەی مێژوویی و کۆمەڵایەتی و ژیاریی کورد بخەنەڕوو.

ئەم وتارە ڕاوبۆچوونى تایبەتى نووسەر خۆیەتى.

ش. ئـ