تورکیا دەستێوەردانەکانى لە کەرکوک زیاددەکات

شارى کەرکوک یەکێکە لە شارە مێژووى و گرنگەکانى عێراق، کە پێکهاتەى کورد و تورکمان و عەربى تێدا دەژىن لەبەر گرنگییە مێژوویى و جوگرافى و ئابورییەکەى، هەمیشە بووەتە جێگاى ململانێ سیاسییەکانى ناوچە، دەوڵەتى توریش یەکێکە لەو دەوڵەتانەى دەوێت کەرکوک بخاتە ژێر ڕکێفى خۆیەوە.

لەدواى ڕووخانى ڕژێمى پێشووى عێراق، لە ساڵى ٢٠٠٣دا لە لایەن هێزەکانى ئەمریکاوە، شارى کەرکوک و ناوچە دابڕێنداوەکان بووە پرسى هەرە گەرمى نێوان هەرێمى کوردستان و حکومەتى ناوەندى عێراق، بۆ چارەسەرى ئەو دۆخەش، ماددەى ١٤٠ لە دەستورى عێراق، دیاریکرا، کە باس لە چارەسەرى کێشەى ناوچە دابڕیندراوەکان بە سێ قۆناغ دەکات، ئەویش ئاسایکردنەوە، سەرژمێرى و ڕاپرسى، لەماوەى دوو ساڵدا، بەڵام بەهۆى دەستێوەردانە دەرەکییەکانەوە، کە یەکێک لە دەستێوەرە سەرەکییەکان دەوڵەتى تورکە، ئەو پرسە هەتاوەکو ئێستا، کە ١٥ ساڵى بەسەردا تێپەڕیوە چارەسەرنەکراوە.

لە ساڵى ٢٠١٤دا چەتەکانى داعش هێرشییان کردە سەر شارى موسڵ و داگیریان کرد، بەهۆى ئەو هێرشەوە هێزە عێراقییەکان لە ناوچە دابڕێندراوەکان و شارى کەرکوک کشانەوە و هێزەکانى پێشمەرگەى هەرێمى کوردستان جێگەى گرتنەوە و تورکیاش بەم کارە ناڕەحەتبوو، بۆیە بەرپرسانى تورکیا بەردەوام لێدوانی توندیان دەربارەی کەرکوک دەدا و دەیانوت، کە ئێمە ناهێڵین کورد کەرکوک داگیربکات.

تورکیا کەرکوک بە سنورى شەرەفى میللى خۆى دەزانێت

دەوڵەتى تورک کەرکوک و هەندێک لە ناوچە دابڕێندراوەکان بە سنوری شەرەفی میلـلی خۆی دەزانێت و دەیەوێت بە بیانووی پاراستنی پێکهاتەی تورکمانی ئەو ناوچانە دەستێوەردانی بەردەوام لەو ناوچانە بکات، هەروەها بەبەشێک لە سنوری دەوڵەتی عوسمانی دەزانێت و لەبیری ئەوەدایە، کە ڕۆژێک لە ڕۆژان داگیری بکات، وەک ئەردۆغان لە لێدوانێکیدا دەڵێت، کە دەڕۆینە موسڵ و کەرکوک و سلێمانی و هەولێر، واتا هەموو ئەو ناوچانە لە بەرنامەی داگیرکارییەکانی ئەردۆغاندایە، بێجگە لە لێدوانەکانی ئەردۆغان، تورکیا ڕاستەخۆ دەست تێوەردانی لەو ناوچانەدا کردووە و بەردەوام چەک و تەقەمەنی بۆ تورکمانەکان و گروپە تیرۆرستییەکان و تورکمانە توندڕەوەکان ناردووە.

دەوڵەتى تورک، بەبیانوى شەڕى دژى داعش، هێزێکى سەربازى هێنایە ناوچەى بەعشیقە-ى سەر بە شارى موسڵ و جێگیرى کردن، هەمیشە ئەو هێزەى بۆ هاوکاریکردنى گروپە توندڕەوەکانى سەر بەخۆیى و هاندانى تورکمانەکان بەکار هێناوە، هەروەها دەوترێت کە هاوکارى گروپە توندڕەوەکان و چەتەکانى داعش-یشى کردووە لە ڕێگەى ئەم هێزەوە.

چەندین بەڵگە هەن لەسەر ئەوەی بێجگە لە تورکمانەکان، تورکیا هاوکاری گروپە توندڕەوەکان و چەتەکانی داعشی کردووە، بۆ ئەوەی ئارامی ئەو ناوچانە تێکبدات، بۆنمونە شه‌وی ٨ی نیسانی ٢٠١٨ له‌ گوندی حومه‌ره‌ی سه‌ر به‌شاردێی ڕه‌شاد لە شارۆچکه‌ی حه‌ویجه‌-ی سنووری پارێزگای که‌رکوک، لە شەڕێکی حەشدی شەعبی و گروپێک چەتەی داعش-دا پێنج چەتە کوژران، کە یەکێک لە چەتەکان ئاڵای تورکیا لەسەر تیشێرتەکەیەتى.

هەروەها لە ڕۆژى ١١ى تەموزى ٢٠١٨ دا شوان داودی، ئەندامى پێشووى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق ڕایگەیاند: لەلایەن تورکیاوە هێزێکى سەربازى ٥٠٠ کەسى بۆ بەرەی تورکمانیی دروستکراوە، ئەو هێزە ڕاستەخۆ لە لایەن تورکیاوە سەرپەرشتیی دەکرێت و ڕاهێنانیان لە تورکیا کردووە، هەروەها مووچە و یارمەتی مادیی و مەعنەویان لە لایەن تورکیاوە دابین دەکرێت.

داودی، وتبووشى: ئەو گروپە میلیشایە ماوەی ساڵ و نیوێکە کار لەسەر دروستکردنی دەکرێت، ئێمە لایەنە پەیوەندیدارەکانمان ئاگادار کردووەتەوە.

بێجگە لەوە تورکیا لە کاتی بڕیاری هەڵکردنی ئاڵای کوردستان لە کەرکوک، کە ساڵى ٢٠١٧ لەلایەن نەجمەدین کەریم، پارێزگارى ئەو کاتەى کەرکوک درا، ڕاستەوخۆ دژایەتی خۆی بۆ ئەو بڕیارە دەربڕی و ڕایگەیاند و ئەردۆغان، وتى کە ‘ئەوان هەڵکردنی ئاڵای هەرێمی کوردستان لە کەرکوک قبوڵناکەن’.

تورکیا کەرکوک بە خاکى خۆى دەزانێت

لە ڕۆژى ٢١ى ئابى ئەمساڵدا، فاتح یەڵدز، باڵیۆزى تورکیا لە عێراق سەردانى شارى کەرکوکى کرد، لە مزگەوتى نورى گەورەى، شارى کەرکوک، ڕایگەیاند، کە کەرکوک خاکى باوباپیرانى ئەوانە، ئەو وتەیەش پێکهاتەکانى کەرکوکى توڕەکرد.

د.یوسف شێخ بزێنی، شرۆڤەكاری سیاسیی و مامۆستای زانكۆ لە كەركوك لەبارەى قسەکانى باڵیۆزى تورک لە کەرکوک و لێدوانەکانى بەرپرسانى دەوڵەتى تورک لەبارەى کەرکوکەوە بە ڕۆژنیوزى وتووە: باشور کەوتووەتە ژێر کۆنترۆڵی ئێران و تورکیاوە و تورکیا دەیەوێت زیاتر کۆنترۆڵی بکات، بەتایبەت لە کەرکوک دەیەوێت كۆمەڵێک پرۆژەی سایسیی خۆی جێبەجێ بکات، بۆئەمەش تورکمانەکان وەک ئامارازێک بەکاردەهێنێت بۆ جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتە، کە سیاسەتی عوسمانلی کۆنە.

هەروەها شاخەوان عەبدوڵا، پەرلەمانتاری خولی پێشوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە فراکسیۆنى پ- د- ک، لە لێدوانێکیدا بۆ ڕۆژنیوز باسى لەوەکردبوو، کە تورکیا دەیەوێت لە ڕێگاى تورکمانەکانەوە کەرکوک داگیربکات.

پرسى پارێزگارى کەرکوک

لەدوا ڕووداوەکانى ١٦ى ئۆکتۆبەرەوە، هێزە عێراقییەکان دەستیان گرت بەسەر شارى کەرکوک-دا، ڕاکان جبورى، جێگرى پارێزگارى پێشووى کەرکوک، لەلایەن حەیدەر عەبادى، سەرۆک وەزیرانى پێشووى عێراق، کرایە پارێزگارى بە وەکالەتى کەرکوک.

زۆرێک لە کارەکانى ڕاکان جبورى، ناڕەزایەتى پێکهاتەکانى کەرکوکى لێکەوتووەتەوە بەتایبەت پێکهاتەى کورد، یەکێک لەو کارانەى جبورى کە بووتە جێگاى ناڕەزایەتى پێکهاتەکانى کورد هێنانەوەى عەربى هاوردەیە بۆ کەرکوک و داگیرکردنى زەوى جوتیارانى کوردە.

ڕاکان جبورى، لە هەڵبژاردنى ١٢ى ئایارى ٢٠١٨ ى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق، بووە پەرلەمانتار، بەڵام هەتاوەکو ئێستا سویندى یاسایى نەخواردووە و وەک پارێزگارى بە وەکالەتى کەرکوک بەردەوامە لەسەر کارکردن.

شوان داودى، پەرلەمانتارى پێشووى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق، بۆ ڕۆژنیوز ئاشکراى کردبوو، کە تورکیا و عەرەبى سونە، فشار دەکەن کە ڕاکان جبورى، وەک پارێزگارى بە وەکالەتى کەرکوک بمێنێتەوە و نەبێتە پەرلەمنتار، بەڵێنى ئەوەشیان پێداوە، کە قەرەبووى ئەو زیانانەى بۆ دەکەنەوە، کە بەهۆى نەبوونى بە پەرلەمانتار بەریدەکەوێت.

هەروەها به‌پێی ئاژانسی هه‌واڵی ڕه‌سمی توركیا، ڕۆژى ٩ى ئەم مانگە ئه‌ردۆغان ئیمزای له‌سه‌ر بڕیارێك بۆ كردنه‌وه‌ی دو په‌یمانگای سه‌ر به‌ زانكۆی زانسته‌ ته‌ندروستییه‌كانی توركیا، له‌ هه‌ریه‌كه‌ له‌ شاره‌كانی كه‌ركوكی باشوری كوردستان و جه‌رابلوسی باكوری سوریا كردووه‌، بێجگە لەوە ساڵانە چەندین خوێندکار لە هەرێمى کوردستانەوە دەبرێنە تورکیا و لە کۆلێژ و پەیمانگا ئیسلامییەکانى تورکیا لەسەر خەرجى دەوڵەتى تورک دەخوێنن.

لەلایەکى دیکەوە، دەوڵەتى تورک، زینجیرە درامایەکى بەناوى جەنگاوەر، بەرهەمهێناوە، کە ئێستا لە کەناڵەکانى تورکیا نمایش دەکرێت، لە زنجیرە دراماکەدا تورکەکان هێرش دەکەن و لە کەرکوک کورد دەکوژن، ئەکتەرى سەرەکى زنجیرە دراماکە لە بەشێکى دراماکەدا و لەکاتى کوشتنى کوردەکاندا، دەست ڕادەوەشێنێت و هاواردەکات و دەڵێت’ کەرکوک هى تورکەکانەوە هەر بەو شێوەیەش دەمێنێتەوە’.

قەیسەرى کەرکوک

٣٠ى تشرینى دووەمى ئەمساڵدا، فاتح یەڵدز لە سەردانێکى دیکەى بۆ شارى کەرکوک، سەردانى قەیسەرى کەرکوکى کرد، کە پێش چەندڕۆژێک لە سەردانەکەى ئەو سوتابوو، ڕایگەیاند، کە قەیسەرى کەرکوک، شوێنەوارێکى عوسمانییە و ئێمە نۆژەنى دەکەینەوە، ئەوەش دیسان وەک نیازى تورکیا بۆ داگیرکارى شارى کەرکوک لێکداریەوە لەلایەن پێکهاتەکانى شارى کەرکوکەوە.

عەبدولستار جەباری شارەزای بواری مێژووی كەركوك، لە بارەی ئەو بازاڕەوە و وەک وەڵامێک بۆ وتەکانى باڵیۆزى تورک، لە لێدوانێکیدا بە ڕۆژنیوزى وتبووی: بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان، بازاڕی قەیسەریی كەركوك لە ساڵی ١٨٨٥ لەلایەن جولەکانى نیشتەجێى شارى کەرکوک بە هاوبەشى لەگەڵ کوردەکان-ەوە دروستكراوە، بازاڕەكە ئەو كات نوسینگەی كڕین و فرۆشتنی بازرگانی بووە.

عومه‌ر حاجی عه‌لی، شاره‌زا له‌ بواری سیاسه‌تی تورکیا، بۆ ڕۆژنیوز ده‌ڵێت: تورکیا ده‌یه‌وێت وه‌کو ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی هه‌ڵسوکه‌وت بکات، ده‌ستێوه‌ردانی تورکیا له‌ عێراق و سوریا و به‌دیاریکراوی لە که‌رکوک، پێشلکاری ڕوونی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌کانه‌، مه‌ترسیداره‌ که‌ تورکیا به‌و شێوه‌ زه‌قه‌ ده‌ست له‌ که‌رکوک وه‌ربدات.

ده‌شڵێت: نۆژه‌نکردنه‌وه‌ی بازاڕێکی ئاسه‌واری له‌ لایه‌ن تورکیاوه‌ حیساب نه‌کردنه‌ بۆ عێراق و هه‌رێمی کوردستان، کاره‌سات لێردا ئه‌وه‌یه‌ تورکیا خۆی به‌ خاوه‌نی سه‌رجه‌م بابه‌ته‌کان ده‌زانێت، ڕۆژێک تورکیا هێزی سه‌ربازی بۆ که‌رکوک دورست ده‌کات، ڕۆژێکی تر له‌ ژێر ناوی قه‌یسه‌ری که‌رکوک ده‌وێت لایه‌نی عاتفی هاوڵاتیان بۆ خۆی ڕاکێشێت، تورکیا بێگومان ئامانجی سه‌ره‌کی نه‌وتی که‌رکوکه‌، هه‌روه‌ها به‌هێزکردنی به‌رەی تورکمانیه‌وه‌، تورکیا ده‌وێت پێکه‌وه‌ژیانی نێوان نه‌ته‌وه‌کان له‌ که‌رکوک له‌ بار به‌رێت.

هەروەها ڕۆشنبیران و چاودێرانى سیاسى کەرکوک، گومانیان لە هەڵسوکەوتەکانى دەوڵەتى تورک هەیە لە کەرکوک و وەک هەوڵى داگیرکارى دەوڵەتى تورکى دەبینن لە شارى کەرکوک.

لەتیف فاتیح فەرەج، چاودێرى سیاسى، لە شارى کەرکوک، بە ڕۆژنیوزى وتووە: چ تورکیا و چ ئێران بەردەوام دەستوەردانیان لە کێشەی ناوچە دابڕێندراوەکان کردووە و پشتگیرییان لە گروپ و دەستەیەک کردووە، سەردانەکانی بەرپرسانی تورک بۆ کەرکوک، جۆرێکە لە دەستوەردان لەو ناوچانە، چونکە هەرکات کە دەچنە ئەو ناوچانە، پەیوەندی نێوان پێکهاتەکان تێکدەدەن، کورد و عەرەب و بەشێک لە تورکمانەکان نیگەران دەکات، ئەم نیگەرانییەش گیروگرفت لەنێوان پێکهاتەکاندا دروستدەکات.

لە ساڵى ٢٠١٨ دا دەوڵەتى تورک لە ڕێگەى بەرپرسانى و باڵیۆز و سەفیرەکانى لە عێراق، زۆرترین دەستێوەردانى لە کاروبارى عێراق و هەرێمى کوردستان و بەڕێوبەرى ئیدارى شارى کەرکوک-دا کردووە، تەنانەت یەکێک بووە لەو لایەنانەى پشتگیرى هێزە عێراقییەکانى کردووە بۆ هێرشکردنە سەر ناوچە دابڕێندراوەکان و دروستکردنى شەڕ و ئاڵۆزى لە نێوان هەرێمى کوردستان و حکومەتى ناوەندى و پێکهاتەکانى شارى کەرکوک-دا، ئەوەش بە ئامانجى پێکهێنانى پیلانەکانى بۆ دەستگرتن بەسەر کەرکوک-دا.

https://youtu.be/F63nkV9uMJU?