٢١ ساڵ لە پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس عێراق لەژێر قورسترین داگیرکاریدایە

ناوەندی هەواڵەکان

ئەمڕۆ ٢١ ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر ڕووخاندنى ڕژێمی بەعس بە سەرۆکایەتى سەدام حسێن، لەدوای ئەو ماوەیە عێراق گیرۆدەى چەندین کێشە و قەیرانە و لەژێر قورسترین داگیرکاریی دەوڵەتى تورک و ئێراندایە.

دوای ٣٥ ساڵ لە تاوان و کۆمەڵکوژیی و ئەنفال و کیمیاباران، دوای ٣٥ ساڵ بێدەنگی و چاو داخستن و خۆ گێلکردن لە ئاست ئەو تاوان و کۆمەڵکوژییانەی سەدام حسێن بەرامبەر گەلانى عێراق و بە تایبەت گەلی کورد دەیکرد، کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بە سەرۆکایەتى ئەمریکا هاتنە دەنگ و هاوپەیمانێتییەکیان بۆ ڕووخاندنى ڕژێمی بەعس پێکهێنا و دواجار لەناویان برد.

هۆکارەکانى ڕووخانی ڕژێمی بەعس

هۆکارەکانى ڕووخاندنى ڕژێمی بەعس بە سەرۆکایەتى سەدام حسێن زۆر بوون، کە بەشێکی ناوخۆیی بوون و بەشیکیشیان هۆکاری دەرەکی بوون، بەڵام هۆکارە دەرەکییەکان دەتوانرێت بە هۆکاری سەرەکی دابنرێن، ئەویش بە چەندین بەڵگەى سەردەمى، بەرپرسانى ئیدارەکەى جۆرج دەبلیو بۆش، کە ئەوکات ڕژێمیان ڕووخاند.

زوڵم و زۆری، کۆمەڵکوژیی و قڕکردن، برسییکردن و ڕاگواستن، ئەنفال و کیمیاباران، ئەشکەنجە و سێدارە، تەخشان  و پەخشانکردنی سامانی وڵات، دژایەتی و قڕکردنى کورد، شەڕکردنی بێهۆ لەگەڵ دراوسێیەکانی و چەندین تاوان و هۆکاری دیکە، بوونە هۆی ئەوەى بڕیار لەسەر کۆتاییهێنان بە سەدام حسێن و ڕژێمەکەی بدرێت.

بەڵام هەموو ئەمانە ئەگەر هۆکارێکی لاواز بووبن بۆ ڕووخانی ڕژێمی سەدام، ئەوا سەرەکییترین هۆکار ئەوە بوو، کە بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز لەسەروو هەموویانەوە ئەمریکا، لەگەڵ سەدام حسێن و ڕژێمەکەی کۆتایی هاتبوو، ئیدی چیتر پێویستیان بە مانەوەى ئەو نەمابوو، بۆیە لێرەوە ئەمریکا و بەریتانیا هاوپەیمانێتییەکیان بە بەشداری چەندین وڵات پێکهێنا و کەوتنە وێزەى دەسەڵاتەکەى سەدام حسێن.

تاوانەکانى ڕژێمی بەعس

لەو ٣٥ ساڵەدا ڕژێمی سەدام حسێن هەموو سنوورێکی مرۆیی و یاسا نێودەوڵەتییەکانى تێپەڕاند و ئەوەى بە بیری مرۆڤدا نەهاتووە بەرامبەر گەلانی عێراق و کورد بەتایبەتى ئەنجامیدا، بە ئاسن و ئاگر حکومی کرد، ٣٥ ساڵ حکومی عێراقیان كرد و دڕندەییان بەرامبەر گەلی عێراق هەموو سنوورێكی بەزاند، ئەو هەموو تاوان و زوڵمە خەیاڵێکی وای لای عێراقییەکان دروست کردبوو، کە هەرگیز ئەو ڕژێمە ناڕووخێت.

ئەگەرچی هەر بە هاتنە سەر دەسەڵاتی حزبی بەعس و سەدام حسێن لە ساڵی ١٩٦٣ بە شێوەیەکى دڕندانە و ئەوپەڕی توندوتیژیی دەستی پێکرد، بەڵام لە ماوەى دەسەڵاتی خۆیدا چەندین تاوان و کۆمەڵکوژیی ئەنجامدا، بە نموونە ئەنفالی گەلی کورد لەسەرانسەری باشووری کوردستان، کیمیابارانکردنى هەڵەبجە، ڕووخاندنى چوار هەزار گوند، ڕاگواستنى گوندەکانى ناوچە سنوورییەکان، مینڕێژکردنى جوگرافیایەکى گەورە لە خاکی باشوور، ڕەشبگیریی و گرتن و ئەشکەنجەدان، گولـلەبارانکردنی بە سەدان و هەزاران کەس بە هەڕەمەکی، لە سێدارەدان، برسیکردن و گەمارۆ خستنە سەر گەلی باشوور.

تەنیا بەهۆی تاوانى ئەنفالەوە، کە کۆمەڵکوژییەکى گەورەیە لە مێژوودا ١٨٢ هەزار کەس گیانیان لەدەستدا و بەهۆی کیمیابارانکردنى هەڵەبجەش پێنج هەزار کەس بوونە قوربانی، هەروەها هەشت هەزار بارزانى ئەنفالکران، ئەوە جگە لە چەندین کۆمەڵکوژیی دیکە، کە بە هەزاران کەسیان کردە قوربانی.

یەکێکی دیکە لە تاوانەکانى ئەم ڕژێمە دیکتاتۆرە، هەڵگیرسانى شەڕکردن بوو لە دژی ئێران و بۆ ماوەى هەشت ساڵ بەردەوام بوو، کە سەدان هەزار سەرباز کوژران و بە دیلگیران و بێ سەروشوێن بوون، بەهۆی ئەو شەڕەوە قاتی و قڕی لەناو گەلانى عێراق دەستی پێکرد و هەزاران کەس بەهۆی برسییەتى و شەڕەکەوە گیانیان لەدەستدا.

ڕووخانی ڕژێمی بەعس

شەوی ١٩ـی ئاداری ساڵی ٢٠٠٣ شەوێکی جیاواز بوو بۆ عێراقییەکان، خەو لە چاویان زڕا بوو کاتێک گوێیان لە یەکەم مووشەکی هاوپەیمانان بوو لەناو بەغدای پایتەخت، ئەو پایتەختەى هەموو بڕیارە ترسناکەکانى دژ بە گەلانى عێراق لێ دەردەچوو.

ئەمریكا و هاوپەیمانان یەكەم هێرشیان لە باشووری عێراقەوە دەستپێكرد و دوای ٢١ ڕۆژ ڕووخاندنی ڕژێمی ٣٥ ساڵەی سەدامیان ڕاگەیاند، ئیدی لێرەوە سەردەمێکی نوێ، ژیانێکی نوێ بۆ گەلانی عێراق دەستی پێکرد.

عێراقییەکان قەڵایەک لە هیوایان بۆ ژیانى داهاتوو لە بیر و هزریاندا دروست کرد، بەڵام ئەو هیوایە نەهاتە دی و خۆشییەکانى نەمان سەدام تەنیا چەند هەفتەیەکى کەم بوو، دواتر عێراق کەوتە ناو زەلکاوی شەڕی ناوخۆی و تەقینەوە و نائارامیی.

ڕۆژی ٩ـی نیسانی ساڵی ٢٠٠٣ خەڵكی عێراق لە شاشەی تیڤییەكانەوە شكاندنی پەیكەری سەدامیان بینی لەلایەن سەربازانی ئەمریكاوە، ئەوەش دوای ٢١ ڕۆژ لە هێرش و ڕووبەڕووبونەوەی سوپای ئەمریكا و هاوپەیمان لەگەڵ سوپای عێراق، ئەو ڕۆژ بە تەواوی دەمودەزگاكانی ڕژێمی بەعس نەما و سەردەمێكی تر لە عێراق دەستی پێكرد.

لەو ڕۆژەدا، بەشێك لە هاوڵاتییانی عێراق لە خۆشی ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسێن دوای ٣٥ ساڵ حكومكردنی عێراق، هاتنە سەرشەقامەكان و گوزارشتییان دڵخۆشی خۆیان كرد، بەو هیواییەی لە عێراقێكی نوێدا كۆتایی بە خوێنڕشتن بێت و ئاهێك بە بەریاندا بێتەوە.

لە ساڵی ٢٠٠٣ تا ساڵی ٢٠٠٥ پۆڵ بریمەر حاكمی مەدەنی عێراق بە هاوبەشی مەجلسی حكوم ئیدارەی عێراقیاندا و لە ساڵی ٢٠٠٥ دا هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق ئەنجامدرا و دەستووری عێراقیش لە ڕاپرسییەكدا پەسەند كرا.

عێراقییەکان چۆن بێهیوا کران

لە ٢١ ساڵی ڕابردوودا پێچەوانەی چاوەڕوانییەكانی گەلی عێراق، كە بە هیوای وڵاتێكی ئارام و خۆشگوزەران بوون، عێراق بوو بە گۆڕەپانی ململانێیەكان و هەزاران هاوڵاتیی لەسەر شەقامەكان خوێنیان ڕژا و بوون بە قوربانی ململانێ مەزهەبی و هەرێمیی و نێودەوڵەتییان، کە تائیستاش درێژەی هەیە و کۆتایی نەهاتووە.

لە ماوەی ئەو دووساڵەدا چەندین گرووپی تیرۆرستی و چەکداریی لە عێراق سەریان هەڵدا، كە بەشێكی زۆریان پاشماوەی حزبی بەعس بوون و بە ئەنجامدانی تەقینەوە ئارامی و سەقامگیرییان لە عێراق نەهێشت و هەزاران هاوڵاتی لە تەقینەوەكاندا گیانیان لەدەستدا.

ئەوەی گەلی عێراق چاوەڕێی دەكرد پێچەوانەكەی ڕوویدا، ئەمجارەیان لە جیاتی تێوەگلانی عێراق لە شەڕی دەرەوەدا، بە شەڕێكی خوێناوی مەزهەبییەوە گیرۆدەبوو، شیعە و سونە هەزاران كەسیان لە یەكتری كوشت و شەقامەكانی عێراقیان بە خوێنی یەكتری سوور كرد، تەنانەت شەڕی نێوانیان هەموو سنوورەكانی تێپەڕاند و بە دڕندانەترین شێوە یەكترییان دەكوشت، ئەو شەڕە ڕقێكی قوڵی لە ناخی سونە و شیعەدا دروست کرد بەرامبەر یەكتری.

عێراق کە ڕۆژانە ملیۆنان بەرمیل نەوت بە جیهان دەفرۆشێت و داهاتەکەى نزیکەى ٩٠ ملیار دۆلار دەبێت، گیرۆدەى گەندەڵییەکی کەم وێنە بووە، ئەو سەرکردانەى پێشتر لە دەستى سەدام ڕایان کردبوو، ئێستا بوونەتە مۆرانە و خۆرانەى گیانى عێراقییەکان، بوونەتە خاوەنى ملیۆنان دۆلار لەسەر حسابی خەڵکی عێراق.

وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆیان دەستێوەردانیان كرد و ئەوەندەی تر جەنگەكەیان خوێناوی كرد، تا ئەم ساتەش دەستیان لە گەردنى عێراقییەکان نەبووەتەوە و ڕۆژ بە رۆژ ئاگری دووبەرەکی لەناوخۆدا خۆش دەکەن.

گەلی عێراق دوای ساڵانێك بێهیوابوون و تێگەیشتن لەوەی ئەو عێراقەی ئەوان چاوەڕێیان دەكرد دروست نەكرا، بۆیە لە دوای بەهاری عەربییەوە لە ساڵی ٢٠١١ خۆپیشاندان لە عێراق دەستیان پێكرد تا خۆپیشاندانی تشرینییەكان لە ساڵی ٢٠١٩ دا، خۆپیشاندان ناوبەناو بەردەوامیان هەبوو، دژی نادادی و گەندەڵی.

خۆپیشاندانی تشرینییەكان توانی حكومەتی عێراق هەڵبوەشێنێتەوە و هەڵبژاردنی پێشوەختە كە یەكێك بوو لە داوا كارییەكانیان ئەنجامدرا، بەڵام بەرهەمی خۆپیشاندانەكە زیاتر خەڵكی بێهیواكرد و جگە لە گۆڕینی هاوسەنگی هێز لە نێوان لایەنەكاندا هیچ گۆڕانكارییەك لە ژیانی عێراقییەكاندا ڕووی نەدا.

كاتێك دەپرسرێت لەماوەی ٢١ ساڵدا بۆچی نەتوانرا عێراقێكی نوێ بۆ گەلەكەی دروست بكرێت، یەكسەر چاودێرانی سیاسیی دەڵێن: لەكاتێكدا لایەنە عێراقییەكان بەرژوەندیی خۆیان پێش خەڵك خستبێت و هەریەكەیان گرێدراوی وڵاتێكی ناوچەكە بن و بۆ بەرژەوەندی خۆیان ئەجێندای ئەو وڵاتانە لە عێراق جێبەجێ بكەن، چۆن عێراق كە خواستی عێراقییەكان بێت دروست دەبێت؟.

کورد لە دوای ڕووخانى ڕژێمی بەعس

هەر دەست بەجێ دوای ڕووخانى سەدام حسێن، کورد بە قورسایەکى زۆرەوە ڕووی لە بەغدا کرد بۆ دووبارە دروستکردنەوەى عێراق، کورد لە سەرجەم دامەزراوە سیاسیی و کارگێڕیی و ئەمنیی و سەربازییەکانەوە دەست و ڕۆڵی کاریگەری هەبوو، زۆرینەى جومگە گرنگ و هەستیارەکانى عێراقی هەبوو، بە تایبەت لە ڕووی سیاسیی و سەربازییەوە دەتوانرێت بوترێت کورد ڕۆڵی یەکەمی هەبوو.

یەنەکە بە سەرۆکایەتى جەلال تاڵەبانی و پەدەکە بە سەرۆکایەتى مەسعود بارزانی، هەروەها سەرۆک و ئەمینداری لایەنەکانى دیکەى کوردیش نوێنەرایەتى کوردییان کرد لە بەغدا، لە ئەنجوومەنى حوکمەوە تا سەرۆک کۆمار و جێگری سەرۆک وەزیران و جێگری سەرۆک پەرلەمان و چەندین وەزیر و پەرلەمانتار کورد گەورەترین پێگەی هەبوو.

عێراق جارێکی دیکە لەسەر دەستى کورد بنیات نرایەوە، ئەمە ئەو هەڵەیە بوو کە بە درێژایی دەوڵەتى عێراق کورد لەسەری دەڕوات، بە جۆرێک هەموو جارێک دەوڵەتى عێراق بە تایبەت سوپا و هێزە سەربازییەکەى بە کورد دروست دەکرێتەوە و دواجاریش هەر ئەو دەوڵەت و سوپایە دەکەوێتەوە گیانى کورد و ئەنفال و کیمیابارانى دەکات، ئەوەش هەر لە سەردەمی پاشایەتی عێراقەوە تا ئەم کابینەیەى حکومەتى محەمەد شیاع سوودانى  ئەم سیاسەتەى کورد لە عێراق بەردەوامە.

چەندە دژایەتى و هەوڵدان بۆ سەرکووتکردنى گەلی کورد و پەراوێزخستنى هەبوون، ئەوەندەش هەل و دەرفەت هاتوونەتە بەردەم کورد لە عێراقدا، بەڵام بە هۆی سیاسەتى هەڵەی پارتەکانى باشوور و نوێنەرایەتیەکى هەڵە لە بەغدا، پێشخستنى بەرژەوەندییە کەسی و حزبییەکان پێش بەرژەوەندییە نەتەوەییەکان، هەلەکان لەدەستدران و نەتوانرا هەلەکان بە قازانجی کورد لە باشووری بقۆزرێنەوە.

بێهیوابوونی گەلی كورد هیچ كەمتر نییە لە عێراقییەكان، كورد وا بیری دەكردەوە ئەگەر سەدام و دەسەڵاتەكەی كۆتایی بێت، دەكەونە ژیانێكی پڕ خۆشگوزەرانییەوە لە سایەی ئەو نەوت و داهاتەی عێراق هەیەتی، بەڵام بەهۆی مامەڵەی نا دروستی بەرپرسانی هەرێمەوە هەرزوو ئەو خەونەی خەڵكی هەرێم لە گۆڕنرا.

ئێستا گەلی عێراق و هەرێم لە سایەی هەناردەكردنی نزیكەی چوار ملیۆن نەوتی ڕۆژانە و دەیان خاڵی گومركی و دەوڵەمەندی عێراق و هەرێمەوە، نەك نەیانتوانیوە بگەن بە لایەنی كەمی خۆشگوزەرانی، بەڵكو بێ كاری ڕووی تێكردوون و ڕۆژ نییە سەدان گەنجی هەرێم و عێراق كۆچ نەكەن بۆ هەندەران.

هەروەها بەشێكی خەڵكی عێراق هەژارن و بەشێكیش لە ژێر هێڵی هەژارییەوەیە، كارەبای نیشتیمانی كەمترینە و ژینگەیەكی وێران و پیسبووی هەیە، جگە لەوەش كەرتی تەندروستی لەوپەڕی خراپی دایە و كەرتەكانی تری خزمەتگوزاری حاڵیان لە كەرتی تەندروستی باشتر نییە.

دوای ساڵی ٢٠٠٣ دیسان هەلی زێڕین بۆ کورد هاتە پێشەوە بۆ ئەوەى مافەکانى خۆی بچەسپێنێت و لەڕووی سیاسیی و سەربازیی و جوگرافیی و ئابورییەوە هەرێمی کوردستان بگەیەنێت بە ئامانجەکانى ئەوەشی نەکرد.

لە ساڵی ٢٠١٤ش کاتێک چەتەکانى داعش هێرشیان کردە سەر عێراق و بەشێکى زۆری خاکی عێراقیان داگیر کرد، ئەمە دەرگایەکى نوێی بەڕووی هەرێمی کوردستاندا کردەوە کە لەچەندین ئاست داواکاری و مافەکانى خەڵکی کوردستان دەستەبەر بکات و لەسەروو هەمووشییەوە ئەو خاکەى بە خوێنی پێشمەرگەو گەریلا ئازادیی کردبوو لە چەتەکانى داعش پارێزگاری لێ بکات و لەدەستى خۆیدا بهێڵێتەوە، بەڵام بەهۆی ڕیفراندۆمەوە ئەوەش لەدەست چوو جارێکی تر چارەنوسی ئەو ناوچانەو بە تایبەت کەرکوک کەوتە چارەنووسێکى نادیارەوە.

داگیرکارییەکانى تورکیا و ئێران

دوای ڕووخانى ڕژێمی بەعس، تورکیا و ئێران لەڕووی سیاسیی و سەربازیی و ئابووریی و کۆمەڵایەتی و ئاینیەوە بە هەموو قورسایی خۆیانەوە دەستیان خستە ناو عێراقەوە، تورکیا و ئێران بە بۆردوومان و بە دروستکردنى گروپ و حزب و میلیشیای چەکداریی و بەربەستی سیاسییەکان عێراقیان خستە گێژاوەوە.

دەوڵەتى داگیرکەری تورک لەماوەى ئەو ٢١ ساڵەدا نزیکەى ٩٠ بنکە و بارەگای سەربازیی لە عێراق و هەرێمی کوردستان دامەزراندووە و دەیان هەزار سەربازی تێدا جێگیر کردوە، بە فڕۆکەی جەنگی و فڕۆکەى بێ فڕۆکەوان، بە تانک و زرێپۆش و لەڕێی کردەوەى تیرۆرییەوە خاک و ئاسمانى عێراق پێشێل دەکات.

بەهۆی بۆردوومانەکانەوە دەوڵەتى تورک هاوڵاتییان دەکاتە ئامانج و کۆمەڵکوژیی ئەنجام دەدات، زیاتر لە ٢٦٠ کەس بەهۆی بۆردوومانەکانەوە لە ساڵی ٢٠١٥ وە تا ئێستا گیانیان لەدەستداوە، و لەسەروو ٤٠٠ کەسیش بریندار بوون، جگە لەوەش بە دەیان کەسی لەناو شارەکان تیرۆر کردووە، ژینگەی کوردستانی وێران کرد و دارستانەکان دەبڕێتەوە.

هەروەها دەوڵەتى تورک ئاوی ڕووبارەکانى لە عێراق گرتووەتەوە و دەیان سەد و بەنداوی لەسەر ڕووبارەکان دروست کردوە و عێراقی دووچاری قەیرانێکی گەورەی ئاو کردووە، بەو هۆیەوە بەشێک لە خاکی عێراق بووەتە بیابان و زۆنگ و زەلکاوەکان و هۆڕەکان لەناوچوون، ئەمەش زیانی گەورەى بە سامانى کشتوکاڵ و ئاژەڵ گەیاندووە.

لەڕووی سیاسییشەوە لە ڕێگەى هاندانی سوونەکان و تورکمانەکان و پەدەکەوە ئاڵۆزی سیاسیی لە پڕۆسەى سیاسیی عێراق دروست کردووە، لەڕووی ئابووریشەوە قۆرخکارییەکى گەورەى دروست کردووە کە ڕێگە دەگرێت لە بووژانەوەى ئابووریی عێراق، بۆ ئەوەى هەمیشە عێراق پشت بە تورکیا ببەستێت.

کاریگەریی ئێران لەسەر عێراق گەورە ترە لە کاریگەرییەکانى تورکیا، بەجۆرێک ئێران کۆنترۆڵی تەواوی جومگەکانى عێراقی کردووە، تەنانەت هەڵبژاردن بە ڕەزامەندی ئێران دەکرێت، سەرۆک وەزیران و سەرۆک کۆمار و سەرۆک پەرلەمان و وەزیر و پەرلەمانتارەکان بە بڕیار و خواستى ئێران دادەنرێن.

ئێران دەیان گرووپی سیاسیی و چەکداریی لە عێراق دروستکردووە و وابەستەى کردوون بەخۆیەوە بە سامان و پارەى عێراق چەکداریان دەکات و بەخێویان دەکات، بەڵام بۆ بەرژەوەندی خۆی بەکاریان دەهێنێت، تەنانەت بە بڕیارێکی عەلی خامەنەیی یان سوپای پاسداران ڕووبەڕووی زلهێزێکی وەکو ئەمریکا بوونەتەوە.

سەرکردە شیعەکان، کە ئەمڕۆ جڵەوی عێراقیان لەدەستە بە بڕیار و ڕێنمایی ئێران بەرێوە دەرۆن و حوکمی عێراق دەکەن، هەر سەرکردەیەکی شیعەکان یان سوونەکان یان کوردیش بەبێ خواست و بەرژەوەندییەکانى ئێران بجوڵێتەوە یان سزا دەدرێت یان دەخرێتە پەراوێزەوە بەجۆرێک کۆتایی بە ژیانى سیاسییان دێنێت.

بە هەمان شێوەى تورکیاش، ئێران ئاوی ڕووبارەکان لەسەر عێراق دەگرێتەوە و عێراقی خنکاندووە، زیانی گەورەی بە سامانى کشتوکاڵ و ئاژەڵ گەیاندووە، لەڕووی ئابوورییەوە کۆنترۆڵی عێراق کردووە و بەردەوام عێراق هەڵدەلوشێت و دەدۆشێت.

هـ.ح